Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm İçin Performans Göstergeleri

Aslı Ulubaş Hamurcu

Mesture Aysan Buldurur

Bugün, kentsel dönüşüm, kentsel alanda sürdürülebilirliğin müm- kün kılınması için bir fırsat olarak karşımıza çıkmaktadır. Sürece yönelik uygulama araçlarının kapsamlı tanımı, evrensel ilkelerle uyumlu sürdürülebilir kentsel sistem oluşumunu sağlayacaktır. An- cak, burada uygulama araçlarına yön veren vizyon ve hedeflerle çizilen çerçevenin izlenebilir kılınması önemlidir. Bu çalışma kap- samında, kentsel dönüşüm süreçlerinin sürdürülebilirlik ilkeleri doğrultusunda gelişimini sağlamak üzere, hedeflerin izlenebilir ve değerlendirilebilir kılınmasına yardımcı olacak göstergelerin belir- lenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla gerçekleştirilen literatür tara- masının ardından, sürdürülebilirlik ve kentsel dönüşümü bir araya getiren bir çerçeve oluşturularak, tematik başlıklar altında özel- leşmiş performans göstergeleri tanımlanmıştır. Ardından sürece ilişkin bazı politika araçları önerilmiştir. Çalışmanın, geliştirilebilir yapısı ile sürdürülebilir kentsel dönüşüm için performans göster- geleri konusunda ileride hazırlanabilecek yasal öneriler için altlık oluşturması beklenmektedir.

 Giriş

Hızlı nüfus artışına bağlı olarak kentsel alanların giderek ya- yılması, kentsel ve kırsal alanların bütünleşmeye başlaması, yerleşimlerin kontrolsüz gelişme ve genişlemesine neden ol- muştur. Kentler, bugün, dünya nüfusunun %50’den fazlasına ev sahipliği yapmakta, 2030 yılına kadar gelişmesi beklenen alanların ise %60’ından fazlası 2012 yılı itibariyle yapılaşma- ya açılmış durumdadır. Kentlerin, %170’lik büyüme hızına erişerek, 2030 yılı ile birlikte, çevrelerindeki kırsal alanların çoğunu hakimiyetleri altına alacakları tahmin edilmektedir. Kentler, enerji tüketiminin %60-80’lik dilimine sahipken, buna bağlı olarak da %75’e varan karbondioksit salınımına neden olmaktadır (HABITAT III, 2015). Bu durum, mevcut kentsel dokuda fonksiyonel, ekonomik ve estetik eskime sü- recini hızlandırmakta, plansız yerleşimlerin ortaya çıkışını te- tiklemekte, bunların yanı sıra, önlenemez kentsel yayılma ne- deniyle doğal alanların tahribi, çevresel (su, hava ve toprak) yaşam kalitesinde görülen bozulmalar ve enerji ihtiyacının karşılanamaması gibi sorunları da beraberinde getirmektedir.

Geleceği etkisi altına alması beklenen dört ana etken: nüfus artışı, tüketim, atık üretimi (özellikle karbon salınımı) ve flo- ra ile faunanın giderek ve hızla tükenmesidir (Tezangi 2014). Yukarıda aktarılan istatistikler de göz önünde bulundurul- duğunda, bu durum, yerleşim alanlarında sürdürülebilirliğinin sağlanması gerektiğini açıkça vurgulamaktadır. 1999 yılında yayımlanan ESDP (European Spatial Development Perspec- tive) raporu, bu bağlamda, ekonomik, ekolojik ve sosyal bileşenleri “sürdürülebilirlik” altında toplayarak, planlama ve tasarım süreçlerinde başat faktörler olarak belirlemiştir. Aradan geçen 18 yılın ardından, sürdürülebilirliğin gündem- deki önemini korumaya devam etmesi, sürdürülebilirlik bi- leşenlerinin sadece birer kavram olmaktan öte, uygulamaya

Şekil 1. Sürdürülebilirlik: Bileşenleri ve Aktörleri (Ulubaş, 2015)

geçirilmesi gerektiğini gözler önüne sermektedir. Sürdürü- lebilirlik, günümüz ve geleceğin kentlerinin planlanması ve tasarlanmasında hala büyük bir önem arz etmektedir.

Sürdürülebilirlik, ekonomik rekabet edebilirlik, gelişmiş çev- resel performans ve sosyal entegrasyon dengesinin gözetil- diği bir düzendir. Bu bağlamda, ekolojik, ekonomik ve sosyal bileşenler altında öngörülen hedeflere ulaşılabilmesi ve sü- rekli denetim ile takibin sağlanması için sorumlu aktörlerin tanımlanması, sürdürülebilirliğin hayata geçirilmesi adına önem taşır. Süreçte görev alması öngörülen aktörler: özel sektör, ulusal, bölgesel ve yerel aktörler ile STK’lar olarak tanımlanabilir (Şekil 1). Aktörlerin, süreç bileşenleri bağla- mında üstlenecekleri roller, çalışma kapsamında, bu çerçeve- de tanımlanmaktadır.

Sürdürülebilir kentsel gelişim ilgili disiplinler görüş açısından, sistemin işleyişini etkileyen parametreler bağlamında farklı şekillerde tanımlanmıştır. Farr (2008), sürdürülebilir kentsel gelişimi, ulaşımda ağırlıklı olarak toplu taşıma ve yaya ulaşı- mının bir arada olduğu bir kent modeli olarak tanımlar. Ya- pılaşmış çevreyi ise, yüksek performanslı binalar ile yüksek performanslı altyapı sistemlerinin entegre olduğu kompakt bir yerleşim olarak tasvir eder.

Kocabaş (2011)’a göre sürdürülebilir yerleşimler: kamusal alanlarla açık yeşil alanların entegre bir biçimde tasarlandığı; çeşitlendirilmiş sosyal donatı alanlarının bu sistem içerisin- de eşit erişim sunacak biçimde konumlandırıldığı; kültürel mirasın sürdürülebilir koruma bağlamında korunarak kent yaşamına dahil edildiği; düşük karbonlu yeşil bina ve yüksek performanslı altyapı sistemlerinden meydana gelen çalışma alanları ile yaşama alanlarının birbiri içine geçtiği; ulaşım sis- teminin düşük karbonlu toplu taşıma sistemleri veya yeşil ulaşım sistemleri ile -bisiklet, yürüme vb.- entegre olduğu yerleşimlerdir.

Jones (2012) bugün karbon salınımının endüstriyel kaynak- lı değil, çoğunlukla konut alanları kaynaklı olduğunun altını çizerek, fosil yakıtlardan elde edilen enerjinin karbon salı- nımına neden olduğunu ve bu sebeple de öncelikli olarak konut alanlarında karbon salınımı azaltımının gerekliliğini vurgular. Farklı tasarım uygulamaları ile geliştirilebilecek yeni sistemlerin hayata geçirilmesiyle birlikte dönüşüm sürecinin hızlanacağını ortaya koyar. Konut alanlarında ısıtma, soğut- ma, aydınlatma ve havalandırmada sadece güneş enerjisinin yeterli olmadığını, alternatif ve yenilenebilir enerji kaynakla- rının depolanabilir hale getirilmesi ile daha etkin ve verimli binalardan oluşan yerleşimlerin ortaya çıkacağını savunur.

Sürdürülebilir kentleşmeyi Şekil 2’deki gibi özetlemek müm- kündür.

 Gelişmiş Çevresel Performans

Ulusal Bölgesel Yerel

Sosyal Entegrasyon

STK’lar

Ekonomik Rekabet Edebilirlik

Sürdürülebilirlik

Özel Sektör

Bileşenler Aktörler

224

PLANLAMA

  Ekonomi Yerel Kalkınma

 Eşitlik

Kaynaklara eşit erişim Toplumsal Bilinçlenme ve Farkındalık Kazandırma

Katılımcılık

Ekoloji

Karbon Ayakizinin Azaltımı Düşük Karbonlu Yerleşimler

İklim Değişikliğine Yönelik Risk Yönetimi Yenilenilir Enerji Kaynaklarının Kullanımı

Sürdürülebilir Kentleşme:

Düşük Karbon Salınımlı Yerleşmeler

Şekil 2. Sürdürülebilir Kentleşme (Ulubaş, 2015)

Ülkemizde ise, kentlerin durumunu şu şekilde özetlemek

mümkündür;

• 2000 yılı nüfus sayımına göre, kentli nüfusun toplam nüfu- sa oranı %64.9 iken, 2008 yılında bu rakam yaklaşık %75’e, 2016 yılında ise kentli nüfusun toplam nüfusa oranının %92’lere ulaştığı görülmektedir1(TÜİK, 2017).

• Kentli nüfusun barınma ve diğer ihtiyaçlarına yönelik ola- rak kentsel alanın hızla büyümesi, doğal alanların giderek azalmasını da beraberinde getirmektedir. 2016 yılı konut satış rakamları 1.341.453 adet olarak belirlenmiştir.2 Bu konutların %47’si ilk satış konutlardır3 (TÜİK, 2017). Ülke genelinde kent merkezlerinin yoğun yapısı, kentsel alanın kent dışına doğru genişlemesine neden olmakta, bu durum doğal alanların yerleşmeye açılmasıyla sonuçlanmaktadır.

• 1941-2007 yılları arasında karbon salınımına bağlı olarak dünyanın ortalama sıcaklık artış eğiliminin 0.83°C/100 yıl, bu değerin ülkemiz için ise 0.64°C/100 yıl olduğu tahmin edilmektedir. 21. yüzyılın ilk döneminde dünyanın yüzey ısısının 1.5 ile 4.5°C arasında bir artış göstereceği öne sü- rülmektedir (Keleş vd., 2012, 151-152).

Yerel ölçekte başlayan sorunların zamanla küresel bir tehdit haline gelmesi, konunun uzmanlarının uzlaştığı bir gerçekliktir. Görüldüğü üzere, ülkemizde, kentli nüfusun giderek artma- sına bağlı olarak diğer kirletici, iklim değişikliğine neden olan unsurlar yanında, konut alanları da çevreyi tehdit edecek hale gelmiştir. Bu durum, kent planlaması ve tasarımı konusunda ülke çapında geniş bir uzlaşıyla geliştirilecek vizyon ve hedef- lerin yanı sıra; farklı kentsel ölçek, coğrafi bölge ve iklimsel karakteristikler özelinde sahip olunan özelliklere bağlı olarak farklı stratejilerin geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Buna bağ-

lı olarak, belirlenen hedefleri gerçekleştirmek için performans göstergeleri tanımlanmalı, tanımlanan performans göstergele- ri doğrultusunda izleme ile gerekli değerlendirmeler yapılarak, sürecin takibi ve revizyonu gerçekleştirilmelidir.

Sürdürülebilir yerleşimler, mevcut kentsel çevrenin dönüştü- rülmesi ve ihtiyaç duyulan yeni gelişme alanlarının bu alanlarla entegre edilmesiyle hayata geçirilebilir. Kentsel alanın yayılma- sı sonucu kırsal ve doğal alanların yok olması ve tahribatı göz önünde bulundurulduğunda, mevcut alanın dönüştürülmesi ve sürdürülebilir kılınması öncelikli olarak çözülmesi gereken bir sorundur. Ülkemizde mevcut kentsel alanın özellikle konut alanlarının bu bakış ile yeniden ele alınması ve bu bağlamda dönüştürülmesinin gerekliliği açıktır. Kentsel dönüşümü bu noktada kaçınılmaz olgu olarak kabul ederek, sürdürülebilir yerleşimlerin oluşumu için bir araç ve fırsat olarak ele almak mümkündür.

Kentlerin 1970’lerden günümüze geçirdiği değişim sürecinde, sorunlarla baş etmek amacıyla koruma, yenileme, sağlıklaş- tırma gibi farklı çözümler geliştirilmiş olduğu görülmektedir. Üretilen bu çözümler ile sadece fiziksel yapıyı değil, aynı za- manda sosyal ve çe vresel yapıyı da içerisine alan bir sistem öngörülmeye çalışılmıştır. Sürdürülebilir, değer artışının hakça paylaşıldığı, yaşam kalitesi yüksek yerleşim alanların hayata ge- çirilebilmesi için, çalışma kapsamında, ülkemizde süregelmek- te olan ve bu yaşam alanlarının uygulamaya geçirilebilmesi için bir araç olarak tanımlanan kentsel dönüşüm sürecine yön ver- mek amacıyla, sürdürülebilir kentsel dönüşüm için performans göstergeleri derlenerek uyarlanmış ve tartışmaya açılmıştır.

Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm İçin Performans Göstergeleri

Ülkemizde kentsel dönüşüm süreci, 2012 yılı itibariyle yürür- lüğe giren 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştü- rülmesi Hakkında Kanununda, “... afet riski altındaki alanlar ile bu alanlar dışındaki riskli yapıların bulunduğu arsa ve araziler- de, fen ve sanat norm ve standartlarına uygun, sağlıklı ve gü- venli yaşama çevrelerini teşkil etmek üzere iyileştirme, tasfiye ve yenilemeler” olarak tanımlanmıştır (URL -1). Kanun, genel kapsamı içerisinde, sürecin aktörleri ile yasal yönetsel çerçe- veyi tanımlamakta, hangi alanlarda kentsel dönüşüm sürecine başvurulması gerektiğine işaret etmektedir.

Kanun, süreçte görev alacak aktörleri: Çevre ve Şehircilik Ba- kanlığı, idareler (Belediyeler - Büyükşehir ve İlçe Belediyeleri - İl Özel İdareleri) ve TOKİ (Toplu Konut İdaresi Başkanlığı)

 1 TÜİK, ADNKS verilerine göre il ve ilçe merkezlerinde yaşayan toplam nüfus ve ülke genel toplam nüfus karşılaştırılarak elde edilen sonuçlara göre

2 TÜİK, ülke geneli konut satış rakamlarına göre

3 TÜİK, İlk satış ve ikinci el satış ayrıntısında illere ve yıllara göre konut satış sayılarına göre

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur

225

 olarak tanımlamaktadır. Görüldüğü üzere bu aktörler sürecin kamu ayağını oluşturmaktadır. Öte yandan, özel sektör aya- ğında ise riskli yapı tespitinde Bakanlık tarafından lisanslı ku- rum ve kuruluşlar ile uygulama sürecini üstlenecek şirketler bulunmaktadır (URL -1). Süreçte üniversitelerin, bilir kişilik kapsamında, hak sahipleri ile kamu arasındaki dengenin ku- rulmasını sağlaması amaçlanmıştır.

Kanun kapsamında herhangi bir tanımlı uygulamanın olma- ması, stratejik planlama aracılığıyla alana özgü çözüm öne- rileri geliştirilmesi adına esneklik sunmaktadır. Tanınan bu esneklik her ne kadar uygulama süreçlerini kolaylaştırıyor olsa da, süregelen kentsel dönüşüm uygulamaları göz önün- de bulundurulduğunda, esnekliğin, rant elde etme ile sür- dürülebilir, değer artışının hakça paylaşıldığı, yaşam kalitesi yüksek yerleşim alanlarının yaygınlaştırılması arasında geniş bir yelpazede sonuçlar doğurması mümkündür.

Bu bağlamda, “sürdürülebilir, değer artışının hakça paylaşıldı- ğı, yaşam kalitesi yüksek yerleşim alanları” hedefinden taviz verilmeden, ülke düzeyinde alınması gereken önlemlerin ol- duğu açıktır.

Günümüz kent planlama çalışmalarının sürdürülebilirlik ilke- leri çerçevesinde gerçekleştirilmesi kaçınılmaz bir gereklilik- tir. Ekonomik, işlevsel ve görsel olarak eskiyen ve afet riski taşıyan kent kesimlerinin yenilenmesi amacıyla gerçekleştiri- len kentsel dönüşüm uygulamaları da, sürdürülebilir kentsel gelişim ilkelerinin hayata geçirilmesi anlamında bir fırsat ola- rak görülmelidir.

Öte yandan, yeni gelişme alanlarında bütüncül planlama yak- laşımı ile sürdürülebilirlik ilkelerinin uygulanması kolaylıkla sağlanabilir. Bu sayede, çevresel ve sosyal etkilerin analizi ile, kent bütünü ile bir arada işleyen yeni yerleşim alanlarının oluşturulması mümkün olabilir.

Gerek mevcut gerekse yeni yerleşim alanlarında alınacak önlemlerin, sürdürülebilirliğin üç bileşenine eşit derecede önem veren dengeli ve bütüncül bir sistem kurgusu içerisin- de olmasına önem verilmelidir. Salt bina ya da ada bazında gerçekleştirilen kentsel dönüşüm uygulamalarının sürdürü- lebilir gelişim beklentisine çözüm olamayacağı açıktır. Ülke düzeyinde verilen kararlar ve bu kararlar doğrultusunda ta- nımlanan ilkeler ve politikalar, karşılaşılmakta olan sorunların önüne geçmede önemli rol oynayacaktır. Ancak, bu noktada unutulmaması gereken, bu politika ve ilkelerin ölçülebilir ol- ması, bu sayede de denetlenebilir ve değerlendirmeye açık olması gerektiğidir. Buna rağmen, henüz, kentsel dönüşüme

yönelik politika ve ilkelerin ölçülmesine yönelik performans göstergeleri tanımlanmamış ve bu konuda bir çalışma içine girilmemiştir.

Ülkemizde süregelen kentsel dönüşüm uygulamaları ve di- namiği, sürdürülebilir yerleşim alanlarının oluşturulması için bir fırsat olarak karşımızdadır. Bu bağlamda, bu sürecin araç- sallaştırılması adına, ekonomi, ekoloji ve sosyal bileşenleri kapsayan bir çerçeve tanımlanmıştır (Şekil 3).

Ardından, sürdürülebilirliğin bileşenleri altında temalar be- lirlenmiş, konuya ilişkin yapılan kaynak taraması sonucunda, farklı uluslararası dokümanlardan bu temalar altında yer ala- bilecek performans göstergeleri, ülkemize uygunluk açısın- dan değerlendirilerek derlenmiş ve araştırmacıların önerileri ile geliştirilmiştir (Tablo 1-4). Burada amaç, yukarıdan aşağı, indirgemeci olarak uygulanmaya çalışılan devşirme modelle- rin yerine, ülkemiz yasal yönetsel koşullarına uygun, coğrafi ve kültürel karaktere duyarlı, toplum tarafından benimsene- bilir performans göstergelerinin belirlenmesidir.

Çalışma kapsamında tanımlanan sürdürülebilirlik bileşenleri ile bu bileşenlerle ilişkili olarak belirlenen temalar ve ilgili performans göstergeleri geliştirilebilir bir yapıya sahiptir. Bu bağlamda tanımlanan çerçeve, kesin ve mutlak değerler taşı- maktan ziyade, gelişime ve değerlendirme sonucu değişime açıktır.

Şekil 3. Süreç Bileşenleri

 Sürdürülebilirlik

Ekonomi Ekoloji Sosyal

Uygulama

Revize

Takip

Geri Beslenme

226 PLANLAMA

  Tablo 1. Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm I

 Tema Finansman

Açıklama

Altyapı için kaynak sağlama

Kamu (toplam içerisindeki payı) Özel (toplam içerisindeki payı)

Uluslararası kurum ve kuruluşlardan finansman desteği sağlanma

Geçici süreli kira yardımı sağlanması

Farklı ödeme şekillerinin sunulması

Taksitlendirme Takas

Performans göstergeleri

Kaynak miktarı (tl)/(%) Kaynak miktarı (tl)/(%)

Uluslararası kurum veya kuruluş sayısı (adet) Uluslararası kurum veya kuruluş tarafından sağlanan finansman miktarı (%) (tl)

Kira yardım bedeli (tl)

Alternatif taksit miktarı (tl, ay, faiz %) Konut veya işyeri (m2)

   Destek

   İstihdam

 İşgücüne katılım oranının dengelenmesi

Cinsiyet eşitliği (kadın ve erkek)

Çalışan sayısının artırılması

Sektörel (oran) Sektörel (kişi)

İşgücüne katılım oranı (%)

Sektörel dağılım oranı (%) Sektörel dağılım (kişi)

  Ekonomi Bileşeni (Rosales, 2010; Gazibey v.d.,2014; Salman ve Qureshi, t.y.; Bănică, 2010; Muhammad, t.y.; Lynch v.d., 2011’den derlenerek uyarlanmıştır)

Üstyapı için kaynak sağlama

Kamu (toplam içerisindeki payı) Kaynak miktarı (tl)/(%) Özel (toplam içerisindeki payı) Kaynak miktarı (tl)/(%)

Kaynak sağlamada ortaklıkların oluşturulması

Kamu Ortaklık payı (%) Özel Ortaklık payı (%)

Zararların tazmin edilmesi Zarar (türüne göre) (maddi (tl), manevi)

Düşük faizli kredi olanaklarının sunulması Kredi sunumu ve miktarı (tl, ay, faiz %)

Konut - işyeri hak transferi alternatifi sunulması

Hak transferine konu olan konut veya İşyerinin değerinin belirlenmesi

Eski konut veya işyerinin değeri (tl/m2) Yeni konut veya işyerinin değeri (tl/m2) Değer farkının ödenmesine yönelik taksitlendirme veya kredi sunumu ve miktarı (tl, ay, faiz %)

İstihdam yaratma

İnşaat süresince (toplam istihdam içerisindeki payı) Yerinde istihdam sağlama (%) İnşaat sonrası (toplam istihdam içerisindeki payı) Yerinde istihdam sağlama (%)

İşyeri sayısının artırılması

Kentsel dönüşüm öncesi işyeri İşyeri sayısı (adet) Kentsel dönüşüm sonrası işyeri İşyeri sayısı (adet)

Aylık gelir kaybının engellenmesi

İnşaat öncesi Aylık gelir miktarı (tl/kişi) İnşaat sonrası Aylık gelir miktarı (tl/kişi)

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur 227

  Tablo 2.1.Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm II Tema Açıklama

İnşaat

İnşaat malzemelerinin verimli kullanımı ve israfın önlenmesi

Performans göstergeleri

Türel dağılım oranı (%) (sarf, atık, ziyan)

Güneş ışınımı miktarı (W/m2)

Doğal havalandırma sistemlerinin kullanımı Yeşil alan miktarı (m2/kişi)

   Toplam malzeme içindeki oranı

 Arazi Kullanımı

  Sağlık

Konutlarda yaşam kalitesinin artırılması

Işık Havalandırma Yeşil alan

Standartlar dışında kalan sosyal donatı alanlarının katılımcılık Yolu ile belirlenmesi sosyal donatı alanlarının artırılması

Sosyal donatı alanlarında çeşitlilik Sosyal donatı alanlarının yüzölçümü

Sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi

Sağlık kurumu Sağlık personeli

Miras alanlarının korunması

Miras alanlarının yeni yapılaşma alanı ile entegre edilmesi

Peyzaj tasarımı Yönlendirme Tanıtım

Türel dağılım (adet) (%)

Sosyal donatı alanlarının kapladığı inşaat alan (m2/kişi)

Sağlık kurumu sayısı (adet)

Kişi başına düşen sağlık personeli sayısı (personel sayısı/kişi)

Alan yönetimi planı hazırlanması

Peyzaj tasarımı projelerinin yapılmış olması

Alanın algılanabilmesini kolaylaştırıcı yönde işaretler Tanıtım stantları (adet/birim alan)

Çevre dostu inşaat malzemelerinin kullanımı

Toplam kullanılan malzeme içindeki miktar Toplam kullanılan malzeme içerisindeki çeşitlilik Toplam kullanılan malzeme içerisindeki oran

Kullanım miktarı (ton) Türel dağılımı (%) Kullanım oranı (%)

Farklı gelir gruplarının alım gücüne uygun konut çeşitliliğine Farklılaşan konut tiplerinin sunumu yer verilmesi

Karma kullanım alanlarının oluşturulması Kullanımların oranı (%) veya (m2/kişi)

Sosyal donatı alanlarında kalite artırımı ve erişilebilirliğin sağlanması

Yaşam kalitesinin artırılması Erişilebilirlik standartları geliştirilmesi

Sosyal donatı alan miktarı (m2/kişi)

Sosyal Donatı Alanı Çeşidi (Adet) ve (m2/Kişi)

En az %x kadar dezavantajlı kişinin erişimi

Farklı dezavantajlı gruplar içerisinden en az %x temsiliyet

 Miras yönetimi

Yeşil alanların artırılması Kişi başına düşen yeşil alan miktarı (m2/kişi)

 Miras alanlarının tespit edilmesi (doğal, kültürel, tarihi) Miras öğeleri (adet), (dönüm) ve envanterinin çıkartılması

 Ekoloji Bileşeni A/Yapılaşmış Çevre, Üstyapı (Rosales, 2010; Gazibey v.d.,2014; Salman ve Qureshi, t.y.; Kötter ve Friesecke, t.y.; İtalya Ulusal İstatistik Enstitüsü, 2001; Bănică, 2010; Muhammad, t.y.; Lynch v.d., 2011’den derlenerek uyarlanmıştır)

228 PLANLAMA

  Tablo 2.2. Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm I

 Tema Açıklama Ulaşım

Merkez alan içerisinde yaya bölgelerinin artırılması

Toplu taşıma ve diğer ulaşım türleri arasında entegrasyonun sağlanması

Toplu taşıma duraklarına maksimum erişim mesafesinin azaltılması

Çevre dostu ulaşım türlerinin yaygınlaştırılması

Yolculuklarda toplu taşıma kullanım oranının artırılması

Motorsuz araçla ulaşım sağlayan kullanan kişi sayısının artırılması (bisiklet, yürüme)

Araç sahipliğinin azaltılması

Otopark alanları

Merkezi alanlar

Ücretsiz (mahalle sakini)

Ücretli (ziyaretçi veya mahalle sakini)

Park et-bin alanlarının oluşturulması

Park et-bin alanlarını kullanan kişi sayısının artırılması

Çeper yerleşim alanlarından yapılan iş yolculuk sürelerinin azaltılması

Performans göstergeleri

Yayalaştırılmış alan oranı (%)

(Yayalaştırılmış alan/merkez alan)

Ulaşım türleri arası entegrasyonun olması Erişim mesafesinin maksimum 400 metre olması Çevre dostu ulaşım türlerinin (%)

Türel dağılım oranı (%)

Toplam yolculuk içindeki payı (%)

Yolcu sayısı (Kişi)

Ortalama iş yolculuklarının süresi (dk)

1000 kişi başına düşen araç sayısı (adet/kişi)

Otoparktan Arındırma

2 daire başına 1 araçlık yer ayrılması (değişebilir) Saatlik ücret aralığı belirlenmesi

Hâkim ulaşım güzergâhlarında park et-bin alanlarının olması Park et-bin yapan kişi sayısının oranı (%)

Ortalama iş yolculuklarının süresi (dk)

  Ulaşım altyapısının geliştirilmesi

Toplu taşıma Yaya

Bisiklet

Toplam raylı sistem uzunluğu km/1000 kişi Yaya yolu (m2) (100 kişi başına düşen)

Bisiklet yolu (km) (100 kişi başına düşen)

   Yolculuk sürelerinin azaltılması Türel dağılım oranı (%)

Ortalama iş yolculuklarının süresi (dk)

   Arıtma

 Ekoloji Bileşeni A/Yapılaşmış Çevre, Altyapı (Rosales, 2010; Gazibey v.d.,2014; Salman ve Qureshi, t.y.; Kötter ve Friesecke, t.y.; İtalya Ulusal İstatistik Enstitüsü, 2001; Bănică, 2010; Muhammad, t.y.; Lynch v.d., 2011’den derlenerek uyarlanmıştır)

Kanalizasyon sistemlerinin yenilenmesi

Modern yol sistemleri

Su ayrıştırma sistemleri Gri su ayrıştırma sistemleri

Km (1.000 kişi başına düşen) Km (1.000 kişi başına düşen) Km (1.000 kişi başına düşen)

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur 229

  Tablo 3. Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm II

 Tema Açıklama Performans göstergeleri

 Enerji

 Enerji tüketimi miktarının dengede tutulması

Elektrik Elektrik tüketim miktarı (Mwh) Doğalgaz Doğalgaz tüketim miktarı (m3)

Alternatif enerji kaynak kullanımlarının artırılması Alternatif enerji tüketim miktarı Toplam Tüketim İçindeki Payı (%)

 Enerji tüketiminin kullanım türüne göre dengelenmesi

Konut alanları İşyeri Kamusal alan

Enerji tüketim miktarı (Mwh/m2) Enerji tüketim miktarı (Mwh/m2) Enerji tüketim miktarı (Mwh/m2)

Kaynak yönetimi

Kaynak tüketiminin dengede tutulması

Elektrik Su

Katı yakıt Doğalgaz Toprak

Tüketim miktarı (Mwh/m2) (kişi başına düşen) Tüketim miktarı (m3/kişi)

Tüketim miktarı (kişi başına düşen)

Tüketim miktarı (m3/kişi)

Tüketim miktarı (kişi başına düşen)

 Kendi kendine yetebilir olma

Su

Enerji

Tarımsal üretim

Suyun geri dönüşümü miktarı (m3) Enerji üretim miktarı (Mwh/m2) Tarımsal üretim miktarı (Mwh/m2)

Su ayak izinin azaltılması

Gri su Temiz su Yağmur suyu

Toplam tüketimdeki oranı (%) Toplam tüketimdeki oranı (%) Toplam tüketimdeki oranı (%)

 Atık yönetimi

Atıkların ayrıştırılması için üniteler tasarlanması Ayrıştırılmış atık üniteleri (adet/km2)

Ayrıştırılmış atık ünitelerine erişimin sağlanması/kolaylaştırılması

Adet Ayrıştırılmış atık ünitelerine kolay erişilebilirlik (adet) (100 kişi başına düşen)

Hacim Ayrıştırılmış atık ünitelerine kolay erişilebilirlik (m3) (100 kişi başına düşen)

 Geri dönüşüm malzemelerinin toplanması

Konut alanları İşyeri Kamusal alan Yeşil alan

Toplanan geri dönüşüm malzeme miktarı (ton) Toplanan geri dönüşüm malzeme miktarı (ton) Toplanan geri dönüşüm malzeme miktarı (ton) Toplanan geri dönüşüm malzeme miktarı (ton)

Geri dönüşüm malzemelerinin yeniden kullanımı

İnşaat esnası Kullanım miktarı (ton) İnşaat sonrası Kullanım miktarı (ton)

230 PLANLAMA

   Özendirici politikalar aracılığıyla geri dönüşüm malzemelerinin toplanması ve ayrıştırılması konusunda toplumsal duyarlılık ve farkındalık yaratılması

Atık yönetim merkezinin kurulması (yerel ölçekli)

Hava kirliliğinin denetim altında tutulması

İklim değişikliği

Sera gazı salınımının azaltılması

Mevcut durum Hedef

Risk yönetimi

Doğal afet risklerine karşı önlem alınması

Üretim

Kent içi tarımsal üretimin yaygınlaştırılması

Üretim çeşitliliği Üretim miktarı Üretim alanı

Geri dönüştürülen maddeler (ton) (türel dağılım) Evsel atık ve geri dönüşüm atıklarının ayrıştırılma Oranı (%) (toplamdaki yüzdesi)

Atık yönetim merkezinin varlığı (adet)

Hava kirliliği miktarı (μg/m3)

Sera gazı oranları miktarı (μg/m3) (Co, No2, So2) Sera gazı oranları miktarı (μg/m3) (Co, No2, So2)

Afet risklerine uygun yapı standartlarında bina Üretimi yapılması, kontrolü

Türel dağılım (%) Üretim miktarı (ton) Alan (m2)

      Ekoloji Bileşeni B/Doğal Çevre (Rosales, 2010; Alpopi v.d, 2011; Gazibey v.d.,2014; İtalya Ulusal İstatistik Enstitüsü, 200; Bănică, 2010; Muhammad, t.y.; Lynch v.d., 2011’den derlenerek uyarlanmıştır)

Geri dönüşüm malzemelerinin toplanması için bilinçlendirme etkinliklerinin düzenlenmesi

Etkinlik Katılım miktarı Katılım oranı

Haberdar etme

Eğitimlerin varlığı

Katılım miktarı (kişi)

Katılım dağılım oranı (%)

(Kadın, erkek, çocuk, genç, yaşlı, engelli)

Medya organlarının kullanımı, örgün eğitimde yer verme vb.

Gri suyun geri dönüşümünün sağlanması Geri dönüştürülen gri su miktarı (m3)

Su kirliliğinin denetim altında tutulması Fiziksel, kimyasal, biyolojik ölçüm sonuçlarının belirlenen değer aralıklarında olması

Gürültü kirliliğinin denetim altında tutulması Gürültü kirliliği miktarı (Db)

Ekolojik ayakizinin azaltılması

Mevcut durum Karbon salınımı oranı (%) Hedef Karbon salınımı oranı (%)

Riskli alanlarda yaşayan nüfusun azaltılması, sağlıklı yaşam alanlarına yerleştirilmesi

Riskli alanlarda yaşayan nüfus Riskli alanlarda yaşayan insan sayısı (kişi)

Kaçak yapılaşma alanlarında yaşayan nüfus Kaçak yapılaşma alanlarında yaşayan insan sayısı (kişi)

Kent içi üretim alanlarının sürdürülebilirlik Eko-sertifikalı kuruluş sayısı (adet) standartlarına uygun olması

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur 231

  Tablo 4. Sürdürülebilir Kentsel Dönüşüm III Tema Açıklama

Nüfus

Nüfus yoğunluğunun artırılması

Aile büyüklüklerinin konut tipi belirlenirken göz önünde bulundurulması

Katılım oranlarının artırılması

Erkek Kadın-çocuk Genç

Yaşlı

Engelli

Temsilci katılımının sağlanması

Katılım toplantılarının gerçekleştirilmesi ve katılımın teşvik edilmesi

Katılımda bulunanların temsiliyet oranı (%)

Katılımın takip edilmesi ve katılımda bulunmayan tarafların uyarılması

(iletişim teknolojilerinden faydalanma) (adet)

Performans göstergeleri

Ortalama nüfus yoğunluğu (kişi/hektar) Ortalama hanehalkı büyüklüğü (ort/konut türü)

   Nüfus artış hızının dengede tutulması

Demografik yapı Demografik yapı Taşıma kapasitesi

Nüfus artış hızı (%)

Yaş dağılımı (%)

Maksimum nüfus miktarı (kişi)

 Yönetişim

Sürece katılımın artırılması

Erkek Kadın-çocuk Genç

Yaşlı

Engelli

Katılım sağlanan toplantı sayısı (adet) Katılım sağlanan toplantı sayısı (adet) Katılım sağlanan toplantı sayısı (adet) Katılım sağlanan toplantı sayısı (adet) Katılım sağlanan toplantı sayısı (adet)

Katılım oranı (%) Katılım oranı (%) Katılım oranı (%) Katılım oranı (%) Katılım oranı (%)

Temsilcilerin katılım sağladığı toplantı sayısı (adet)

Katılım toplantısı sayısı (adet) Katılımda bulunan sayısı (kişi)

Katılım çağrısı (adet/geçen süre) Katılım çağrısı gönderme ortamları

 Temsil edilecek grupların belirlenmesi Temsil edilen grupların sayısı (adet) Toplam içerisinde temsiliyet payı (%)

 Temsil edilen gruplardan fikir/istek/talep Alınan fikir/istek/talep payı (toplam kişi sayısı içerisindeki %) alınması ve sunulması Aktarılan fikir/istek/talep payı (%)

 Katılım toplantılarının etap Süreç başlangıç toplantısının 1. etap başında gerçekleştirilmesi başında veya sonunda yer alması Diğer katılım toplantılarının etap sonlarında gerçekleştirilmesi

Katılımda bulunan sayısı (kişi)

Katılımda bulunanların temsiliyet oranı (%)

 Sürecin saydamlığının/şeffaflığının sağlanması

Bilgilendirme Bilinçlendirme Değerlendirme Geri dönüş alma

Bilgilendirme toplantı sayısı (adet) Bilinçlendirme toplantı sayısı (adet) Değerlendirme toplantısı sayısı (adet) Öneri ve şikayet kutusu sayısı (adet)

232

PLANLAMA

  Fikir/istek/taleplere karşılık gelen çözümlerin rapor haline getirilerek kamuoyuna sunulması

İtirazların belirlenen süre içerisinde değerlendirilmesi (gün veya ay) İtirazlara belirlenen süre içerisinde cevap verilmesi (gün veya ay)

Dayanışma ortamının sağlanması

Dernek Vakıf Stk

Yeşil alanlara erişimin artırılması

Kullanıcı Süre

Çözüm raporu (adet/etap) İtiraz süreci (gün veya ay)

Sayı (adet) Sayı (adet) Sayı (adet)

Kullanıcı sayısı (kişi) Erişim süresi (dk)

 Çözüm raporunun onay alması durumunda düzenlemelerin Düzenlemenin gerçekleştirilmesi ve yayınlanması/ gerçekleştirilmesi Paylaşılması (gün veya ay)

 Erişebilirlik

Sosyal donatı alanlarına erişimin artırılması

Kullanıcı Kullanıcı sayısı (kişi) Süre Erişim süresi (dk)

 Sosyal Bileşen (Rosales, 2010; Gazibey v.d.,2014; Kötter ve Friesecke, t.y.; Bănică, 2010; Muhammad, t.y.; Lynch v.d., 2011’den derlenerek uyarlanmıştır)

Bilgiye erişimin kolaylaştırılması İletişim teknolojileri (adet) İletişim teknolojilerinin ziyaretçi sayısı (adet)

Kamu spotları (adet)

Kamu spotlarının yayınlanma sıklığı (adet/gün)

 Sonuç ve Değerlendirme

Kentlerin bugün geldiği durum, dönüşümün kaçınılmaz bir ge- reklilik olduğunu gözler önüne sermektedir. Kentlerin giderek yoğunlaşması, bununla birlikte yeşil alan miktarının giderek ve hızla azalması, yeni yerleşime açılacak alanların azlığı, doğal ve kırsal alanların yapılaşmaya açılma tehdidi altında olması, artan enerji tüketimi ve buna bağlı olarak artan karbon salınımı ve atık üretimi vb. gibi konular göz önünde bulundurulduğunda kentsel dönüşüm, sürdürülebilir yerleşimlere geçişin sağlanma- sında önemli bir araç ve fırsat olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu bağlamda, sürdürülebilir kentsel dönüşüm sürecine yönelik;

• Sürdürülebilirliğin üç temel bileşeni olan ekonomi, ekoloji ve sosyal yapı bağlamında belirlenen temalar ve performans göstergelerini kapsar nitelikte uygulamayı tanımlayan yönet- meliklerin hazırlanması,

• Hazırlanan yönetmeliklere bağlı uygulamaların gerçekleşti- rilmesine yönelik etaplama yapılması,

• Süreç etaplarının kamuoyu ile paylaşılması, sürecin şeffaf ve hesap verebilir olarak yürütülmesi,

• Yönetmelikte tanımlanan performans göstergelerine yöne- lik uygulamaların hayata geçirilmesi,

• Uygulama sonrasında, projenin doğal çevre ve yaşayanlar

• •

• •

üzerine etkilerinin ölçülmesi, ÇED (Çevre Etki Değerlen- dirmesi) ve SED (Sosyal Etki Değerlendirmesi) raporlarının hazırlanması,

Sürece yönelik yasal takibin sağlanması, izleme ve değerlen- dirme raporlarının hazırlanması,

Sürecin halka açık yürütülmesi ve sürece ait raporların, sü- reç etaplamasında tanımlanan her bir etap sonunda kamuo- yuna sunumu ile tartışmaya açılması,

Geri besleme yolu ile gerekli revizyonların yapılması, Yapılan revizyonlar doğrultusunda, performans göstergele- rinin gözden geçirilmesi ve çerçevenin geliştirilmesi, gereklidir (bkz. Şekil.3). Değişen koşullar ve gereklilikler kapsamında, sürecin sirküler yapıda olması önem taşımakta, gerekli görülen noktalarda geri besleme yolu ile revizyon- ların gerçekleştirilmesi, mevcut performans göstergelerine gerekli görülen yenilerinin eklenmesi veya mevcut gösterge- lerin geliştirilmesi gerekmektedir.

2015 yılında gerçekleştirilen HABITAT III Zirvesinde, kentsel alanda çözüm üretmede, 5 ana bileşen tanımlanmıştır: (1) kent- sel planlama ve tasarım, (2) yönetişim, (3) kentsel ekonomi, (4) katılım ve kapsayıcılık, (5) iletişim teknolojileri. Çalışma özelin- de, HABITAT III kapsamında belirlenen bu bileşenlerin, sürdü- rülebilir kentsel dönüşümün hayata geçirilmesinde nasıl bir rol üstlenebileceklerine dair kısa bir öngörü yapılmaktadır.

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur

Kentsel Planlama ve Tasarım

Sürdürülebilir kentsel dönüşüm, kamu yararı ve planlama ilke- lerini göz ardı etmeyecek şekilde (ŞPO, 2013), yüksek yaşam kalitesine sahip, sürdürülebilir, değer artışının hakça dağıtıldı- ğı yerleşim alanlarının oluşturulmasında bir araçtır. Bu yönü ile dönüşüm: mevcut kentsel alan ve yeni gelişme alanlarını bütüncül yaklaşım çerçevesinde ele almalı; farklı ölçeklerde tanımlanan kararlarla ve hazırlanan planlarla uyumlu olma- lı; doğal eşikleri gözetir ve uyumlu olmalı; sürdürülebilirliğin bileşenlerini kapsamalı; olası çevresel ve sosyal etkileri ta- nımlayarak, en aza indirgeyecek önlemleri almalıdır. Çalışma kapsamında önerilen sürdürülebilir kentsel dönüşüm perfor- mans göstergeleri ile, sürecin izlenmesi, ölçülmesi ve değer- lendirilmesinin yanı sıra, raporlanarak, kamuoyuna sunulması ve geri besleme yolu ile yeniden gözden geçirilmesi mümkün kılınabilecektir. Bu sayede, süreçte karşılaşılan sorun veya ak- saklıkların da önüne geçilmesi sağlanacaktır.

Çalışma kapsamında tartışmaya açılan performans göstergele- rinin, ülkemizde mevcut kentsel alanın sürdürülebilir yerleşim alanlarına dönüştürülmesinde yol gösterici olması hedeflen- miştir. Ancak, bu noktada dikkat edilmesi gereken husus ta- nımlanan performans göstergelerinin aynı zamanda yerel kim- lik ile desteklenmesi gerektiğidir. Sadece yukarıdan aşağı değil aynı zamanda aşağıdan yukarı doğru da işleyen bir yol haritası ile sürdürülebilir kentsel dönüşüm için öngörülen performans göstergelerinin hayata geçirilmesi kolaylaşacaktır. Yerel malze- melerin kullanımı, coğrafik ve topografik özelliklerin dikkate alınması, alternatif enerji kaynaklarının araştırılması ve verim- lilik düzeylerinin ölçülmesi vb. ile yerel kimlikten destek alan sürdürülebilir kentsel dönüşüm projeleri üretilebilecektir. An- cak bu sayede kentsel dönüşüm, ülkemizde her gün artmakta olan yeni kentsel sorun alanları oluşturan bir uygulama olarak değil, sürdürülebilir yerleşimlerin oluşturulması için bir gerek- lilik olarak tanımlanabilecektir.

Mevcut kentsel alan içerisinde yer alan doğal, kültürel, tarihi değere sahip alanların korunması ve yönetimi konusunda ge- rekli önlemlerin alınması gerektiği unutulmamalıdır (Örneğin; Ulubaş, 2016). Mevcut yapılaşmış çevre içerisinde veya çepe- rinde yer alan doğal, tarihi ve kültürel miras alanlarına ilişkin performans göstergelerinin tanımlanması başlı başına, ayrı ve kapsamlı bir çalışma gerektirmektedir. Bu nedenle, bu çalışma kapsamında, tanımlanan performans göstergelerinin, alan ba- zında bütüncül bir sistem yaklaşımı öngörmesi nedeniyle, bu şekliyle sınırlı kalmasına karar verilmiştir.

Yönetişim

Yasal dayanak içerisinde performans göstergelerine yer ve- rilmesi ve bunların tanımlanması, her ne kadar uygulamaya doğrudan yön verecek bir gelişme olsa da, izleme ve takip sistemleri ile denetim sağlanmadığı sürece, performans gös- tergelerinin belirlenmesinin bir anlam ifade etmeyeceği gibi, halen devam etmekte olan hızlı kentleşme ve kentsel dönü-

233

 şüm süreçlerine müdahale etmek mümkün olmayacaktır. Bu nedenle, sürdürülebilir kentsel dönüşümün hayata geçirilebil- mesi için uygulama sürecini denetim altında tutacak ve hedefe ulaşmada yön gösterici, tanımlayıcı ve sınırlayıcı çerçeve çizen politik araçların geliştirilmesine ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu politik araçların başında yönetmelikler gelmektedir. Yö- netmelikler uyarınca tanımlanan yükümlülüklerin yerine ge- tirilmemesi durumunda yaptırımların gerçekleştirilmesi, bu duruma ilişkin özendirici veya caydırıcı önlemlerin alınması gerekmektedir. Örneğin; atık tanımı, sınıflandırılması ve yö- netimi bağlamında caydırıcı önlemler arasında öne çıkan araç- lar: kirleten öder ilkesi; evsel ve geri dönüştürülebilir atıkların ayrıştırılması; çevre katkı payı ödemesi uygulamasıdır. Enerji alanında ise, enerji tüketiminde belirli bir oranın üstünde kul- lanımın vergilendirilmesi ile enerji tüketimi sınırlandırılabilir veya tüketilen enerjinin türüne göre vergilendirme yapılarak alternatif enerji kaynaklarına teşvik sağlanabilir. Enerji verim- liliği yüksek ürünlerin kullanımının özendirilmesi ile de enerji tüketiminde bilinçli kullanım hayata geçirilebilir. Uygulamaların tanımlanan performans kriterleri doğrultusunda gerçekleşti- rilmesi ödüllendirme yöntemleri ile de sağlanabilir. Örneğin; kentler veya yerel belediyeler arasında açılacak yarışmalar ile bu tür uygulamaların özendirilmesi ve uygulama sayısının ar- tırılması sağlanabileceği gibi, bu tür uygulamaları tercih eden kentlere, yerel belediyelere veya özel sektör kuruluşlarına maddi destek verilerek sürdürülebilir kentsel dönüşüm uygu- lamaları yaygınlaştırılabilir. Aynı zamanda, bu alanda gerçekleş- tirilen Ar-Ge çalışmalarına verilen desteklerin artırılması ile de sürecin sürekli ve devingen bir sistem ile beslenmesi sağlana- bilir. Bu tür çalışmalara verilen destekler ile gerekli altyapının daha ucuz, pratik ve hızlı yollardan temini ve yaygınlaştırılması mümkün kılınabilir. Bu sayede, yaşam kalitesini ön plana çıka- ran uygulamaların öncelik kazanması sağlanacaktır.

Bu yönetmelikler uyarınca, projelerin: denetimi ve kontrolü ile takibi gibi görevleri, başta tanımlanan çerçeve kapsamında (Şekil 1), kamu kurumları; kamu yararının gözetilmesi ve taki- bini ise sivil toplum kuruluşları ile üniversiteler üstlenecektir. Özel sektörün yüklenici ve geliştirici olarak rol alacağı süreç- te, kamu-özel işbirlikleri ile değer artışının hakça dağıtılması söz konusu olabilecektir.

Kentsel Ekonomi

Dönüşüm aracılığıyla ile doğan değer artışının, hakça dağıtıl- ması amacı ile “kamusal yapı denetim sistemi”nin hayata geçi- rilmesi gerekmektedir (ŞPO, 2013). Bu sayede, adaletsiz imar hakkı sağlama ve rant elde etmenin önüne geçilerek, kamuya dönen faydanın sağlanmasının önü açılacaktır.

Bu noktada, sürdürülebilir yerleşimlere geçişin sağladığı ge- tirinin kısa vadeden ziyade orta ve uzun vadeli olduğu göz ardı edilmemeli, kent ekonomisine katkısının dönüşlerinin kısa

234

PLANLAMA

 sürelerde gözlemlenmesi beklenmemelidir. Sürdürülebilir yer- leşim alanları ile, kentsel ekonomiye olumsuz etki eden sayı- sız faktörün ortadan kaldırılması mümkün kılınacaktır. Bunlar: atık üretiminin bertaraf edilmesini gerektirecek masrafların ortadan kalkması; doğal çevreye zararın minimuma indirilme- si; teknik ve sosyal altyapı yenileme gereksinimi ve masrafları- nın azalması; vb. dir.

Dünya Bankası (2001) tarafından OP 4.12 kapsamında, dönü- şüm projelerine yönelik 4 ana yaklaşım tanımlanmıştır: yeni- den yerleşimin minimize edilmesi; danışma ve bilgilendirme; gelir restorasyonu; kayıpların tazmin edilmesi (akt. Kentsel Strateji, 2010). Öngörülen maddi zararların tazmininde, örne- ğin; konut birimi karşılığında tanımlanan standartlarda konut, işyeri karşılığında yine işyeri verilmesi uygulaması yerine, al- ternatiflerin sunumu (konut, işyeri, vb.), bu türden zararların karşılanmasında çözüm olabilir. Mevcut alanda uygun sosyo- ekonomik yaşam koşullarının sağlanması (ŞPO, 2013) gibi ge- reklilikleri de kapsayan, gelir getirici alternatiflerin üretilmesi ve sunumu konusunda çözüm önerileri geliştirilmelidir. Bun- lar: alternatif kredi sistemlerinin sunumu; geri ödemede taksit olanakları; dönüşüm süresince kira yardımı veya geçici konut temini; istihdam olanaklarının çeşitlendirilmesi/ sağlanması; vb. olabilir.

Dünya Bankası (2017), proje desteklerini belirleyecek ve 2018 yılı itibari ile geçerli olacak 10 adet çevresel ve sosyal stan- dart (Environment and Social Standards - ESS) belirlemiştir. Bunlar: çevresel ve sosyal risklerin/ etkilerin değerlendirilmesi ve yönetimi; iş ve çalışma koşullarının sağlanması; etkin kay- nak kullanımı, kirliliğin önlenmesi ve yönetimi; toplum sağlığı ve güvenliği; arazi edinimi, arazi kullanımında sınırlamalar ve gönülsüz yeniden yerleşimin minimize edilmesi; mevcut do- ğal kaynakların biyoçeşitliliğinin korunması ve sürdürülebilir yönetimi; yerli halk üzerindeki etkilerin minimize edilmesi; kültürel mirasın korunması; finansal aracıların sürece dahil edilmesi; paydaş katılımı ve şeffaf bilgi akışıdır. Görüldüğü üze- re, finansal destek süreci çevresel ve sosyal etkilerin minimize edilmesi kapsamında temellendirilmektedir. Buradan da anlaşı- lacağı üzere, sürdürülebilir yerleşimlerin tercih edilmesi sade- ce yerel ve küresel ölçekte çevresel ve sosyal sürdürülebilirlik açısından değil, aynı zamanda ekonomik sürdürülebilirlik ve kalkınma açısından da önem taşımaktadır.

Katılım ve Kapsayıcılık

Süreç içerisinde, katılım araçları ile toplumun sürece dâhil edilmesi ve karar alma sürecinde aktif rol almasının sağlanması önem taşımaktadır. Bu bağlamda, halka danışma, politika gö- rüşmeleri, bilgi edinme hakkının yönetimi, gönüllü uygulamalar gibi araçlardan faydalanılabilir. Danışma toplantıları/etkinlikle- rinin düzenlenmesi aracılığıyla halkın görüşleri tespit edilerek, bu doğrultuda uygulamalar veya uygulama projelerine yönelik gerekli görülen yerlerde revizyonlar yapılabilir. Bilgi edindirme toplantılarının yanı sıra, kamu spotları veya televizyon prog-

ramları aracılığıyla bilginin yaygınlaştırılması sağlanabileceği gibi, örgün eğitim programlarına sürdürülebilirliğin bileşenle- ri ve alt temaları hakkında eğitici ve öğretici bilgilerin eklen- mesi ile toplumsal bilinçlendirme ve bilgilendirme konusunda önemli adımlar atılabilir. Son olarak, gönüllülük esaslı çalışma- ların desteklenmesi ve yaygınlaştırılması ile toplumsal birlikte- lik ve bilgi alış verişi sağlanabilir.

Bunlara ek olarak, kapsayıcılık bir başka dikkat edilmesi ge- reken unsurdur. Toplumun farklı sosyo-ekonomik gruplarına mensup bireylerin süreçte eşit rol almasının sağlanması, her- hangi bir sebeple süreç dışına itilmemesi, kapsayıcılığın olmaz- sa olmazları arasında tanımlanmaktadır (HABITAT III, 2015). Bu sayede, toplumun her kesiminden bireyin, süreçte fikrini sunması ve fikir alması sağlanarak, sürecin sahiplenilmesi, be- nimsenmesi ve desteklenmesi sağlanacaktır. Sadece hak sahip- lerinin değil, aynı zamanda kiracıların da sürece dahil edilmesi ile sosyal etkinin azaltılması sağlanabilecektir.

Yukarıda belirtilen yöntemler, yerele özgü dinamikler ve ye- rel kimlik/ kültür doğrultusunda değişebilir veya geliştirilebilir; ancak burada dikkat edilmesi gereken husus sürecin çok bo- yutlu ve çok katmanlı yapısıdır. Toplumun süreçte yer alması, sürecin zaman içerisinde farklı şekillerde biçimlenmesine ve değişmesine neden olabilir. Bu bağlamda, gerektiğinde sürece müdahale edilebilmeli ve müdahalenin paydaşların ortak kararı ile gerçekleştirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Süreç her ne kadar yönetmelik ve onun tanımladığı çerçeve ile tanımlanmış olsa da aslında esnek bir yapıdadır. Bu nedenle, sürece dair bilgilendirme her aşamada paydaşların katılımı ile gerçekleş- tirilmelidir.

İletişim Teknolojileri

Proje süresince bilgiye erişimin, şeffaf, kolay ve hızlı olması adına, iletişim teknolojilerinden faydalanılması, proje tarafları- nın süreci takip etmesini sağlayacak, aynı zamanda sivil toplum örgütleri, üniversiteler ve meslek odalarının da sürece dahil olabilmesini kolaylaştıracaktır. Bu bağlamda, sürecin şeffaf ve hesap verebilir olması (ŞPO, 2013) adına iletişim teknolojileri- nin kullanımı önem taşımaktadır.

Aslı Ulubaş Hamurcu, Mesture Aysan Buldurur 235

 KAYNAKLAR

Alpopi, C., Manole, C., & Colesca, S. E. (2011). Assessment of the sustainable urban development level through the use of indicators of sustainability. Theoretical and Empirical Researches in Urban Management, 6(2), 78.

Banica, A. (2010). sustainable urban development indicator, case study; Targu ocna town. present environment and sustainable development. NR, 4, 339-352. Dünya Bankası (2001). Operational Manual OP 4.12 - Involuntary Resettlement.

Dünya Bankası (2017). The World Bank Environmental and Social Frame- work. Washington.

European Commission (1999). ESDP (European Spatial Development Per- spective): Towards Balanced and Sustainable Development of the Terri- tory of the European Union. Potsdam.

Farr, D. (2008). Sustainable urbanism: Urban design with nature. John Wiley & Sons. Gazibey, ve diğerleri (2014). Türkiye’de İllerin Sürdürülebilirlik Boyutları

Açısından Değerlendirilmesi. SBF Dergi, 69 (3). 520.

Habitat III (2015). Cities and Climate Change and Disaster Risk Manage- ment. Habitat III Issue Papers. New York. [İnternet] Erişim: http:// habitat3.org/wp-content/uploads/Habitat-III-Issue-Paper-17_Cities-

and-Climate-Change-and-Disaster-Risk-Management-2.0.pdf.

Habitat III (2015). Urban and Spatial Planning and Design. Habitat III Issue Papers. New York. [İnternet] Erişim: http://habitat3.org/wp-content/ uploads/Habitat-III-Issue-Paper-8_Urban-and-Spatial-Planning-and-

Design-2.0.pdf.

Habitat III (2015). Urban Ecosystems and Resource Management. Habitat

III Issue Papers. New York. [İnternet] Erişim: http://habitat3.org/wp- content/uploads/Habitat-III-Issue-Paper-16_Urban-Ecosystem-and- Resource-Management-2.0.pdf.

Habitat III (2015). Urban-Rural Linkages. Habitat III Issue Papers. New York. [İnternet] Erişim: http://habitat3.org/wp-content/uploads/Habi- tat-III-Issue-Paper-10_Urban-Rural-Linkages-2.0.pdf.

İtalya Ulusal İstatistik Enstitüsü (National Statistical Institute of Italy) (2001). Environmental Sustainability Indicators In Urban Areas: An Italian Experience. Joint ECE/Eurostat Work Session on Methodological Is- sues of Environment Statistics: Working Paper No.16. Ottawa: Avrupalı İstatistikçiler Konferansı (Conference of European Statisticians).

Jones, P. (2012). Housing: From Low Energy to Zero Carbon. CLARK, W. ve diğerleri (ed.) The SAGE Handbook of Housing Studies. Londra: SAGE.

Keleş ve diğerleri (2012). Çevre Politikası. 7. basım. Ankara: İmge Kitabevi. Kentsel Strateji (2010). Silivri Boğluca Deresi Islah Projesi Sosyal Etki

Değerlendirmesi, Arazi Elde Etme ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı. Kocabaş, A. (2011). Düşük Karbonlu Kentleşme: Türkiye’nin Gündemi ve Yerel Ölçekteki Adımlar. ERAYDIN, A. ve diğerleri (ed.) 2. Kentsel ve Bölgesel Araştırmalar Sempozyumu: Planlamanın Dünü, Bugünü, Yarını Planlamada Yeni Söylem Arayışları. Ankara: KBAM, Kentsel Bölgesel

Araştırmalar Ağı.

Kötter, T., & Friesecke, F. (2009). Developing urban indicators for managing

mega cities. Land Governance in Support of the MDGs: Responding to

New Challenges (Washington DC, USA).

Lynch ve diğerleri (2011). Sustainable Urban Development Indicators for the

United States. PENN IUR White Paper Series on Sustainable Urban

Development. Philadelphia: PENN Institute for Urban Research. Muhammad, Z. (2001). Development of Urban Indicators: A Malaysian Ini- tiative. Geoindicators for Sustainable Development, Bangi: Institut Alam

Sekitar dan Pembangunan (LESTARI).

Rosales, N. (2010). Towards a Design of Sustainable Cities: Incorporating

Sustainability Indicators in Urban Planning. Sustainability indicators in

urban planning. 46. ISOCARP Kongresi.

Salman, A., & Qureshi, S. (2005). Indicators of sustainable urban develop-

ment: A review of urban regeneration projects in Karachi, Pakistan. ŞPO (2013). TMMOB Şehir Plancıları Odası Kentsel Dönüşümün Temel İlkeleri. [İnternet] Erişim: http://www.spo.org.tr/genel/bizden_detay.

php?kod=4748&tp=1&sube=0#.WS2QBRPyjY

Tezangi, N.R. (2014). Sustainable Urbanism: Analysis of Sustainable Environ-

ment Principles in Practical Urban Form. Journal of Engineering and Archi-

tecture. 2 (2). 197- 205. American Research Institute for Policy Development. TÜİK (2017). [İnternet] Erişim: http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.

do?metod=temelist

Ulubaş, A. (2015). Haliç ve Çevresi Bağlamında Eyüp Tarihi Dokusunun İrdelenmesi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bil- imleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi.

Ulubaş, A. (2016). A conceptual framework proposal for sustainable urban conservation practice in terms of area management: a case study of Eyüp historic city center in the context of Golden Horn and its surrounding. Proceedings of HERITAGE 2016, 5th International Conference on Heritage and Sustainable Development: Volume I (s. 667-675). Lizbon: Green Lines Institute for Sustainable Development.