Serhat YANIK
İpek TÜRKER
Literatür incelendiğinde, Sosyal Sorumluluk Muhasebesi, Çevresel Muhasebe/Yeşil Muhasebe (Green Accounting), Sürdürülebilirlik Muhasebesi ve Kurumsal Sosyal Sorumluluk Muhasebesi ile Sosyal Sorumluluk Raporları, Çevresel Raporlar, Sürdürülebilirlik Raporları, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Raporları ve Tümleşik (Entegre) Raporlama gibi birçok terim karşımıza çıkmaktadır. Her ne kadar hepsi de şeffaflığı hedeflese de, bu kadar çok terimin çokluğu kafa karıştırıcı olmak- tadır. Bu çalışma söz konusu terimlere açıklık getirerek, uygulamadaki ve teorideki gelişmeleri sunmaktadır.
Anahtar Sözcükler: Sosyal Sorumluluk Muhasebesi, Çevre Muhasebesi, Sürdürülebilir Mu- hasebe, Sosyal Sorumluluk Raporlaması, Çevre Raporlaması, Sürdürülebilirlik Raporlaması, Kurumsal Sosyal Sorumluluk Raporlaması, Tümleşik Raporlama, Entegre Raporlama.
İnsanoğlunun ilkçağlardan bu güne kadar olan binlerce yıllık gelişimi incelendiğinde, mağaralardan, yüz katlı gökdelenlere ve duvar resimlerinden gelişmiş programlama dil- lerine uzanan bir gelişim süreci karşımıza çıkmaktadır. Bu gelişimin kuşkusuz en önemli maliyeti doğal kaynakların zaman içinde yerine konulamayarak tükenmesidir. İktisat bi- liminin temelini oluşturan, toplumun neyi, nasıl ve kim için üreteceği1 yine doğal kay- nakların kıt, insan ihtiyaçlarının sınırsız olduğu gerçeği sonucu bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır. Doğal kaynaklar gün geçtikçe azalmakta ve dünya nüfusunun ihtiyaçlarını kar- şılayamama tehlikesi akıllara gelmektedir. Bu durumu birçok bilim kurgu yazarı son 30 yılda eserlerine yansıtmışlar ve yansıtmaya devam etmektedirler. Bunun yanı sıra birçok çevre örgütü bu konuyla ilgili olarak toplumun dikkatini çekmeye yönelik eylemlerde bulunmuşlar ve bulunmaya devam etmektedirler. Doğal kaynakların hızla tükenmesinin en gözle görülür etkisi iklimin değişmesi olarak gösterilebilir. Son yıllarda sıkça bahsedi- len, küresel ısınma iklimleri tamamen değiştirmeye başlamış ve dünyanın en büyük adası sıfatına sahip olan Grönland’ın erimesini gazeteler manşetlerine taşımıştır. İklim değişik- likleri yaşamı, bitki örtüsünü ve bitki örtüsü üzerinde yaşayan canlıları ekolojik olarak etkilemeye devam etmekte olup bu etki ekonomik açıdan da ortaya çıkmaya başlamıştır. Öyle ki, Mead Gölü Amerika Birleşik Devletleri’nin en büyük su rezervi olup, Colorado Nehri üzerindedir. Hoover Barajı bu göl üzerinde yer almakta ve elektrik üretmektedir, su o kadar hızla buharlaşmaktadır ki 2024 yılında 1,3 milyon kişinin elektrik kaynağı olan Hoover Barajı’nın elektrik üretiminin son bulacağı tahmin edilmektedir.2 1995 yılında 600 metre buz olan Sjörgen Buzulu bu gün sadece sudan ibarettir.3 İklim değişiklikleri so- nucu kuru bölgeler daha kuru, ıslak bölgeler daha ıslak ve fırtınalar daha güçlü olacaktır4. USACE (Birleşik Devletler Ordu Mühendisleri) yayınladığı raporda, dünyada görülen sellerin yılda 250.000 kişinin yaşamına ve 60 milyar dolar ekonomik kayba yol açtığını bildirmiştir.5Tükenen doğal kaynakların ekonomik etkileri çeşitli pazarlara da etki etmektedir. Mavi yüzgeçli ton balığının % 90 oranında ırkının tükenmesi sonucu 360.000 dolara alıcı bul- ması ekonomik açıdan doğal kaynakların azalmasına çarpıcı bir örnektir.6 Bu ve bunun gibi birçok istatistiki bilgi beraberinde iş, finans ve bankacılık gibi sosyal bilimlerin ko- nusu olan pek çok alana sıçrayarak bir takım önlemlerin alınması ve köklü değişiklik gereksinimlerine yol açmıştır.
Küresel anlamda, atılan en göze çarpıcı adım 1987 yılında Birleşmiş Milletler Brundtland Komisyonu tarafından “gelecek nesillerin ihtiyaçlarını karşılayabilme yetisini ödün ver- meden, günümüz neslinin ihtiyaçlarını karşılaması” olarak yapılan sürdürülebilir gelişme
1 David BEGG; Stanley FISCHER;, Rudiger DORNBUSCH; Economics, fourth edition, Mc.Graw-Hill, 1994, s.2
2 Popular Science,Temmuz 2012, s.52
3 Scientific American, Temmuz 2012,s.46
4 Popular Science, Temmuz 2012,s.52
5 A.e., s.52
6 “Fish Story Big Tuna Sells for Record $360.000”, MSNBC News, Ocak 5 2011
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
293
tanımı7, 1992 yılında Rio’da devletlerarası yapılan Dünya Zirvesidir. Rio +5, Rio+10 ve en son olarak da Rio+20 olarak 22 Temmuz 2012’de gerçekleşmiştir.8
Dünyada gerçekleşen bu gelişmeler sonucu insanoğlunun doğa ile ilgili olan karmaşık ilişkisini anlamak ve bunu tersine çevirerek doğal kaynakları elde etme ve dağıtımı zorlu bir iş olup toplumun tüm bölümlerinin, iş dünyası ve muhasebe dâhil olmak üzere, ortak çabası ile gerçekleşmesi aşikârdır.9
Bu çalışmada sosyal sorumluluk, çevre muhasebesi ve raporlamalarına ilişkin olarak uy- gulamada ve literatürde yer alan en son değişiklikler incelenerek, muhasebe biliminin sürdürülebilirliğe olan katkısı irdelenmiştir.
1. SOSYAL SORUMLULUK ve KURUMSAL SOSYAL SORUMLULUK KAV- RAMLARI
1.1. Sosyal Sorumluluk
Sosyal sorumluluk; hakkaniyet içinde adil ve tarafsız bir şekilde hareket etmektir.10 So- rumluluğun esası hakkaniyettir. Hakkaniyet de; doğruluk, tarafsızlık, adalet, adil olma gibi yüksek seviyede ahlaki değerlerdir11.
Genel Kabul Görmüş Muhasebe İlkeleri’nden “Sosyal Sorumluluk Kavramı”, muhasebe- nin organizasyonda, muhasebe uygulamalarının yürütülmesinde ve mali tabloların düzen- lenmesi ve sunulmasında, belli kişi veya grupların değil, tüm toplumun çıkarlarının gö- zetilmesi ve dolayısıyla bilgi üretiminde gerçeğe uygun, tarafsız ve dürüst davranılması gereğini ifade eder.12 Bu bağlamda, üretilen finansal raporlar sadece finansal bilgileri içer- me ihtiyacı bir tarafa, aynı zamanda finansal olmayan bilgiyi de içerme ihtiyacını ortaya çıkarmakta ve muhasebenin Sürdürülebilir Gelişme üzerindeki önemini vurgulamaktadır.
İşletme sosyal sorumluluğu dört alt sorumluluk alanından oluşmaktadır: Ekonomik, ya- sal, etik ve sağduyu sorumluluk alanları.13 Bu alanların alt başlıkları konuları itibariyle şu şekildedir14:
7 Information for Better Markets Sustainability : the role of accountants, Institute of Chartered Ac- countants in England & Wales, Ekim 2004, s.7 (www.icaew.co.uk/bettermarkets)
8 http://www.uncsd2012.org/
9 Rob GRAY; Markus, J. MILNE, “Sustainability Reporting : Who’s Kidding Whom?”, http:// www.st-andrews.ac.uk/~csearweb/researchresources/dps-sustain-whoskidding.html
10 Devlet planlama Teşkilatı, Muhasebenin Temel Kavramları ve Genel Kabul Görmüş Muha- sebe Prensipleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1970, s.10
11 A.e., s.13
12 Rüstem HACIRÜSTEMOĞLU; Recep PEKDEMIR,; Masum TÜRKER, Erdoğan ARSLAN; Örneklerle Tekdüzen Hesap Planı Açıklamaları ve Mali Tablolar, TÜRMOB Yayınları – 24, An- kara, 1996 s: 8
13 Mustafa TAŞLIYAN; Kurumsal Sosyal Sorumluluk: Modern İş Dünyasının Vicdani Gereği, ASOMEDYA,ss. 22-42 Mayıs_haziran 2012, s. 35
14 Daha fazla bilgi için bkz, TAŞLIYAN, a.g.e.,s.36v.d.; AKHÜSEYİNOĞLU, Arzu; Kurumsal Sosyal Sorumluluk Projelerinin Yürütülmesinde Kurumsal İletişim Araçlarının Etkisi Üze-
294
Serhat YANIK, İpek TÜRKER
Ø Ekonomik:
Ø Yasal
Ø Etik
Ø Sağduyu
v
v v v
v v
İşletmelerin sermayedar ve hissedarlarına sorumlulukları
İşletmelerin çalışanlarına karşı sorumlulukları İşletmelerin kreditörlere karşı sorumlulukları İşletmelerin müşterilerine/tüketicilerine sorumlulukları
İşletmelerin tedarikçilere karşı sorumlulukları İşletmelerin rakiplerine karşı sorumlulukları
karşı karşı
v İşletmelerin devlete karşı sorumlulukları
v İşletmelerin siyasal sistemlere karşı sorumlulukları vİşletmelerin demokrasi ve insan hakları ile ilgili
sorumlulukları
v İşletmelerin sosyal çevreye karşı sorumlulukları
v İşletmelerin doğaya ve çevreye karşı sorumlulukları
v İşletmelerin sosyal çevreye karşı sorumlulukları
v İşletmelerin rakiplerine karşı sorumlulukları
v İşletmelerin sağlık ve refahla ilgili sorumlulukları v İşletmelerin doğaya ve çevreye karşı sorumlulukları
v İşletmelerin sosyal çevreye karşı sorumlulukları
v İşletmelerin doğaya ve çevreye karşı sorumlulukları
Yukarıdaki sınıflandırmaya dikkat edildiğinde, sosyal çevreye karşı sorumluluk ile doğa- ya ve çevreye karşı sorumluluk birbirinden farklı alt başlıkların altında gruplanabilmek- tedir.
Sosyal sorumluluğun diğer bir tanımı işletmenin kendisiyle ilgili tarafların (hissedarlar, çalışanlar, tüketiciler ve nihayet toplumun) hiçbirinin çıkarlarına zarar verilmeden yöne- tilmesidir15.
1.2. Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve Sürdürülebilirlik
Finansal Raporlama kuşkusuz son dönemlerde muhasebe bilimi tarafından sıkça araştır- ma konularını oluşturmuş ve özellikle diğer beşeri bilimler ile olan ilişkisini güçlendir- miştir. Muhasebe standartları olarak bilinen standart seti Finansal Raporlama Standartları Seti olarak bir geçiş dönemine girmiş ve bu geçiş dönemi hala devam etmektedir. Finan- sal Raporlamada kullanılan finansal bilgilerin kalitesinin yüksek olması ve raporun anla-
rine Bir araştırma, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010, s. 17 vd.; Elif ÇELİK, Kurumsal Yönetim Modeli Olarak Paydaş Yak- laşımı: Kamu ve Özel Hastane Karşılaştırması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2007, s. 46
15 ÇELİK, a.g.e, s. 42
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
295
şılabilirliği üzerine yoğunlaşan Finansal Raporlama dünyada birçok ülkede ve ülkemizde kullanılmaktadır.16
Hiçbir işletme bir gün batmak için kurulmaz. Muhasebenin temel varsayımlarından biri olan “Süreklilik” ilkesi, işletmelerin faaliyetlerini bir süreye bağlı olmaksızın sürdürece- ğini ifade eder.17 Bu nedenle, işletme sahiplerinin ya da hissedarların yaşam süreleri ile bağlı değildir.18 Birleşmiş Milletler ’in Sürdürülebilir Gelişme tanımı göz önüne alındı- ğında, muhasebenin temel taşlarından biri olan “Süreklilik” varsayımı kuşkusuz muhase- benin Sürdürülebilir Gelişme üzerindeki işlevini belirlemektedir. Süreklilik varsayımını açtığımızda, işletmenin sürekliliği için gerekli olan unsurlar başta kâr elde etmek olup, iş- letmelerin marka değerlerini arttırmanın yanı sıra hedef kitlelerin çıkarlarını da göz önün- de bulundurmak sayılabilir. Çünkü günümüzde iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte dünyanın her yerinden işletmelerle ilgili bilgi alabilen tüketiciler, etik ve sosyal yönü daha ön plana çıkan işletmelerin ürünlerini tercih etmektedir19.
Kurumsal sosyal sorumluluk, işletme faaliyetlerinin uzun dönemli olabilmesi ve meşru- tiyet kazanması için bir zorunluluktur20. O halde işletmelerin muhasebe sürekliliği için kurumsal sosyal sorumlulukları bir şart haline gelmiştir.
Sürdürülebilirlik, kaynakların zaman içinde sadece verimli bir dağıtımını değil, aynı za- manda kaynakların ve fırsatların hem günümüzdeki neslin kendi arasında, hem de gü- nümüz nesil ile gelecek nesiller arasında adil dağıtımını ve kendi ekolojik yaşam destek sistemi ile orantılı bir boyuttaki ekonomik faaliyetler olduğunu vurgulamaktadır.21 Yani sürdürülebilirlik, küresel anlamda çok daha yaygın bir karar alma mekanizması gereksi- nimi olan, kapsamı ile birçok bilim dalıyla22 işbirliğini zorunlu hale getirmiştir.
1.3. Yönetim Stratejine Karıştırılmış Sürdürülebilirlik
Karıştırılmış ya da dahil edilmiş sürdürülebilirlik, çevresel, sağlık ve sosyal değerlerin işletmenin çekirdeğine kalite ve fiyattan ödün vermeden dahil edilmesidir.23 Bu noktada amaç sosyal sorumluluk veya çevre dostundan ziyade yeni pazar beklentilerini karşıla- maktır. Buradan ileriye yönelik olarak işletme stratejisini geliştirmek ve ya gerekirse de-
16 Daha fazla bilgi için bkz. TÜRKER İpek, Türkiye’de Uluslararası Finansal Raporlama Stan- dartları (UFRS) Paralelinde Yapılan Düzenlemelerin Finansal Tablo kullanıcıları Üzerindeki Muhtemel Etkileri, TÜRMOB Yayınları No: 407, Ankara, 2011
17 A.g.e s.11
18 A.g.e.,s.11
19 AKHÜSEYİNOĞLU, a.g.e., s. 6.
20 Muammer SARIKAYA ; Yasemin AKARCA; Kamusal Sosyal Sorumlulukta Ölçüm Teknikleri, Denetişim, ss. 60-67, Sayı 9, Ağustos 2011, s. 60.
21 GRAY - MILNE, “Sustainibility : Who’s Kidding Who?” a.g.e.
22 Ekoloji, Planlama,Coğrafya, Çevre Mühendisliği ve Fen Bilimleri gibi; bkz.GRAY-MILNE,a.g.e. 23 Chris LAZSLO; Nadya ZHEXEMBAYEVA,; Embedded Sustainability: The Next Big Com- petitive Advantage; Stanford Business Books, 2011,s.100
296 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
ğiştirmek sonucu çıkmaktadır.24 Bu da demek oluyor ki artık işletmeler geleceğe yönelik olarak sürekliliklerini sağlamak için sürdürülebilirliği stratejilerinin bir parçası olarak görmelidirler. Stratejinin içinde görünmez, tıpkı kalite gibi, ancak çalışanları yüksek öl- çüde motive eden ve tüketicileri ile tedarik zinciri ortakların sadakatini oluşturmaktadır25. Tablo 1
Stratejiye Daha Sonradan Eklen- miş Sürdürülebilirlik
Yapısına Sürdürülebilirlik Karıştırılarak Oluşturulmuş Strateji
Hedefler
Hisse değerini izlemek
Sürdürülebilir değeri izlemek
Kapsam
Kâr marjını sembolik olarak arttırmak
İşletmenin çekirdek faaliyetlerini dönüştürmek
Müşteri
Dış piyasa fiyatı ile ve ya kalitesi düşürülmüş “çevre dostu” ve “sosyal açıdan sorumlu” ürünler sunmak
Kaliteden, çevre dostu ile sosyal sorumluluktan ve fi- yattan ödün vermeden “akıllı” çözümler sunmak
Değer Kontrolünü Ele Geçirme
Risk hafifletici ve gelişmiş ve- rimlilik odaklı
Sürdürülebilir değer yaratma- nın yedi aşamasının hepsine ulaş
Değer Zinciri
İşletmenin kendi faaliyetlerini yönet
Ürün ve ya hizmet ömrü değer zincirini yönet
İlişikler
Karşılıklı ilişkileri güçlendir. Müşteriler, çalışanlar ve tedarik- çiler gibi paydaşlar yönetilecek kaynak ve girdi değerleridir.
Dönüştürebilir ilişkiler kur- mak. Sivil Toplum Örgütleri ile yasa koyucular ile birlikte sistem düzeyinde değişiklikle- re çözüm üretmek.
Rakipler
Sadece kazanç-kayıp yaklaşı- mında faaliyet göster – yani rakibin her kaybı kazançtır
Potansiyel kazanç kaynağı ola- rak rakiplerle ortak çalışmalar eklemek.
Organizasyon
“Günah Keçisi” olan sürdürüle- bilirlik departmanı oluşturmak.
Sürdürülebilirliği herkesin görevi haline getir.
Yetkinlikler
Bilgi analizi, planlama ve proje yönetme becerilerini hedefle- mek.
Tasarım, anket, takdir ve bü- tünlük için yeni yetkinlikler eklemek.
Görünürlük
Çevreci ve Sosyal Sorumluluğu aşırı görünür yap ve bunun sonucu olan kuşku ve karmaşayı yönetmek.
Sürdürülebilir performansı büyük ölçüde görünmez yap- mak ancak herkesi birleştirip motive etmek.
Kaynak: LAZSLO, Chris; ZHEXEMBAYEVA, Nadya; Embedded Sustainability: The Next Big Competitive Advantage; Stanford Business Books, 2011,s.100
24 A.e. s.100 25 A.e.,s.100
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
297
Karıştırılmış sürdürülebilirlik ile stratejiye daha sonradan eklenmiş sürdürülebilirlik yak- laşımları karşılaştırmalı olarak Tablo 1’de yer almaktadır.
Bu karşılaştırma sonucu, sürdürülebilirliği stratejiye karıştırmak, daha önceden belirle- nen stratejiye sonradan eklenen sürdürülebilirliğe oranla daha uzun vadeli ve kalıcı bir işletme profili çizmektedir.
2. SOSYAL SORUMLULUK (SÜRDÜRÜLEBİLİR) RAPORLAMA ve MUHASEBE
2.1. Sosyal Sorumluluk Raporlaması veya Sürdürülebilir Raporlama Kavramları
Sosyal Sorumluluk Muhasebesi 1970’li yıllarda deneysel olarak kullanılmaya başlanmış, 1980’li yıllarda gündemden ve aynı zamanda gözden de düşerek 1990’lı yılların ortasına kadar karşıt bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Buna karşılık çevre muhasebesi ve ra- porlaması 1990’lı yıllarda fazlasıyla kullanılmıştır26. Sosyal ve Çevresel Muhasebe (SÇM) 1970’li yıllardan günümüze kadar birçok araştırmanın konusu olmuş ve olmaya devam et- mektedir27. Carol A.Tilt’in Sosyal Sorumluluk, Muhasebe ve Muhasebeciler bölümünde28
özellikle üzerinde durduğu, Rob Gray’in SÇM tanımı:
Organizasyonların iktisadi faaliyetlerinin kamu ve kamunun genelinin ilgili taraflarına olan sosyal ve çevresel etkilerinin arasında bağ kurmaktır. Öyle ki organizasyonların (özellikle işletmelerin) hesap verme yükümlülüğünün genişletmeyi de kapsayarak, sermaye sahipleri ve paydaşlara finansal bilgi sağla- manın ötesine geçmektedir.
Yukarıdaki tanımla şu anlaşılmaktadır ki artık işletmelerin sadece finansal bilgileri su- nan raporlara değil, finansal rapor ilgilileri olarak tanımlanan grubu ilgilendiren, finan- sal olmayan bilgilerin de raporlanması önemli bir gerekliliktir. Artık işletmeler sadece sattıkları ürünler, kârlılık oranları veya borsadaki hisselerinin değerlerle değil, başta ça- lışanları olmak üzere, faaliyette bulunduğu topluma ve çevreye karşı ne kadar duyarlı ol- duğu her zamankinden daha önemli olmak üzere, ön plana çıkmalarına etki etmektedir.29 Başka bir deyişle, bilinçli toplumlarda topluma hizmet amacını gözetmeksizin sadece kâr amacına yönelen işletmelerin başarı şansının son derece düşük olduğunun farkına varan
26 Daha fazla bilgi için bkz. Rob GRAY, “Thirty years of social accounting, reporting and auditing: what (if anything) have we learnt?”, Business Ethics : A European Review, Volume 10, Number: 1, January 2001, s. 9.
27 Carol A. TILT, Corporate Social Responsibility Accounting and Accountants. In Professionals’ Perspectives of Corporate Social Responsibility. New York, USA: Springer, ss. 11-32, s. 13
28 Daha fazla bilgi için bkz. A.g.e., s.13
29 Deniz KAĞINCIOĞLU, “Sosyal Sorumluluk Raporlarında Çalışma ve İstihdam Göstergeleri” Sosyal Siyaset Konferansları, 57.Kitap, ss.125-165, s.126. Erişim: http://www.iudergi.com/tr/in- dex.php/sosyalsiyaset/article/viewFile/40/31
298 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
işletmelerin sosyal sorumluluğu amaç olarak benimsemeye başlamaları ile birlikte muha-
sebe de daha geniş bir bakış açısı ile ele alınmaya başlanmıştır30.
Çevresel Raporlama Sosyal Sorumluluk Raporlamasının bir alt raporu olmakla birlikte, denetlenmiş veya denetlenmemiş finansal olmayan çevresel bilgilerin finansal raporlara ek olarak veya finansal raporlar ile birlikte yayınlanmasıdır. Çevresel bilgilerin finansal tablolarda raporlanması finansal tabloların sadece içerik kısmında, finansal tabloların sa- dece dipnotlarında ya da finansal tabloların hem içerik kısmında hem de dipnotlarında ya da finansal tabloların ayrı bir bölümünde olabilir31. Clickemen’a göre Finansal raporla- manın doğal bir uzantısı olarak sosyal sorumluluk raporları işletmenin çevresel, ekono- mik ve sosyal performansını açıklamada işletme raporlamasının kapsamını genişletmek- tedir32.
Sosyal raporlama aynı zamanda sürdürülebilir raporlama olarak da tanımlan- makta olup, işletme faaliyetlerinin sadece ekonomik değil, çevresel ve sos- yal başarısını da kapsamaktadır. Bu raporlar aynı zamanda sosyal paydaşlara33 işletmelerin onların beklentilerini dikkate alıp almadığı konusunda bir değerlendirme sunarken, işletmelere de faaliyetlerinin sonuçlarını görme ve buna göre eğer gerekiyorsa yeni politikalar üretebilme olanağı sunar34.
2.2. Sosyal Sorumluluk Raporlaması ( Sürdürülebilir Raporlama) Nasıl Olmalıdır?
Toplumun, finansal raporlar yanında sosyal ve çevresel raporların da üretilmesini ta- lep etmeye başlamaları ile birlikte sosyal raporlama “Üç Boyutlu Raporlama Modeli” (Triple Bottom Line Reporting) üzerinde anlam bulmuş ve işletmeler ekonomik, sosyal ve çevresel başaranlarını birlikte sunmaya başlamışlardır. 1990’lı yıllarda ortaya çıkan “Üç Boyutlu Raporlama Modeli”, günümüzde temel alınan sosyal raporlama yaklaşımı- dır35.
Muhasebe gözlüğünden baktığımızda; sorumluluğun raporlaması varsa muhasebesi36
30 Hikmet ULUSAN,, “Çevresel Raporlama Rehberleri ve İşletme Çevresel Raporlarında Açık- lanması Gereken Bilgiler”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Y.2009,C.14,S.2,s.181-206., s.182
31 ULUSAN, a.e., s.185
32 Banu BAŞAR, Mehmet BAŞAR, Sosyal Sorumluluk Raporlaması ve Türkiye’deki Durumu, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2006/2, s. 214.Erişim: https://www.anadolu.edu.tr/ arastirma/hakemli_dergiler/sosyal_bilimler/pdf/2006-2/sos_bil.13.pdf
33 Paydaş yani stakeholder; Paydaş teorisinin, en temel açılımıyla, bir işletmenin hedeflerini et- kileyebilen ve ya hedeflerinden etkilenen her kişi yahut kurum o işletmenin paydaşıdır. Bkz. R. Edward Freeman, Stakeholder Theory of Modern Corporation. Erişim: http://academic.udayton. edu/lawrenceulrich/Stakeholder%20Theory.pdf
34 Barış ANGAY; Sosyal Raporlama ve Türkiye’deki Halka Açık Şirketlerin Sosyal Raporlama Yaklaşımları, Muhasebe ve Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:9, s:1, Mart 2007, s. 150
35 ANGAY, A.g.e.151-152.
36 Bu konuda çok çeşitli çalışmalar mevcuttur ve çalışmanın kapsamı dışında olduğundan dar olarak
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
299
de vardır. Gray’in yapmış olduğu tanımları Lamberton daha detaylı olarak irdeleyerek sorumluluk muhasebesi içinde şu sonuca varmıştır37:
Gray sorumluluk muhasebesi için 3 yöntemden bahsetmektedir:
1. Sürdürülebilir Maliyet: İşletmenin faaliyetinin etkisinden önceki durumuna getirmek için harcaması gereken parasal tutardır38. Sürdürülebilirlik tanımı çerçevesinde, işletmelerin tükettikleri doğal kaynakları yerine koymaları durumunda, yani tükettikleri doğal kaynakların parasal karşılıklarının hesaplanmasıdır.
Gray’a göre, sürdürülebilir bir işletme, tükettiğini yerine koyan işletme anlamına gelmektedir39. Bu aşamada önerilen yöntem, sürdürülebilir maliyetin, genel kabul gör- müş muhasebe ilkeleri ile hesaplanan kârdan düşülerek bir işletmenin sürdürülebilir olup olmadığını sonucuna varılmaktadır40.
2. Doğal Sermaye Stoku Muhasebesi41: Bu metot, doğal kaynak olarak nitelendiri- len sermaye stoklarının zaman içerisinde azalarak tükenmesi esasına dayanır. Ancak söz konusu stokların parasal değerlerinin hesaplanması oldukça güç olduğundan hesaplama- ların gerçeği yansıtması güçtür42.
3. Girdi-Çıktı Analizi: Bu yöntem, üretime giren hammadde ve enerjinin, üretim- den ürün ve atık olarak çıkışının fiziksel akışıdır43.
Elkington’un üç boyutlu muhasebe ve raporlama yöntemi yukarıdaki bu 3 yöntemi kap- samakla beraber sürdürülebilirliği çok daha geniş bir açıdan bakarak, işletmeyi bir bü- tün olarak görmeyi hedeflemektedir. Üç boyutlu raporlama ekonomik, sosyal ve çevresel boyutta tutulan muhasebenin raporlanması olarak tanımlanır. Teorik olarak üç boyutlu raporlama üçayaklı bir fotoğraf sehpası işlevi görmekte olup bir işletme hakkında verdi- ği bilgiler panoramik bir fotoğraf makinasındaki görüntü gibidir. İşletmenin ekonomik, sosyal ve çevresel boyuttaki faaliyetlerini raporlamak üzere biçimlendirilmiştir.
temel bilgilere yer verilecektir.
37 Geoff LAMBERTON; “Sustainability accounting – a brief history and conceptual framework”, Accounting Forum 29 (2005) ss.7-26,s.8
38 A.e., s. 8.
39 A.e., s. 8.
40 Sürdürebilir maliyet, kâr rakamının çok üzerindeyse işletme sürdürebilir değildir gibi, bkz a.g.e., s. 8. 41 Bkz. LAMBERTON, a.g.e.,s. 9-10 ; Serpil SENAL,; Burcu Aslantaş ATEŞ, “Kurumsal Sür- dürülebilirlik İçin Muhasebe ve Raporlama”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Nisan 2012, Yıl: 12, Sayı:36, ss.83-95; s.93.
42 Lamberton doğal sermaye stoklarını kritik, yenilenebilir, yenilenemez ancak sürdürülebilir, ye- nilenemez ve sürdürülemez olarak 4 ana grupta sınıflandırmıştır. Kritik olarak, bitki örtüsü, ozon tabakası; yenilenebilir olarak balık çiftlikleri, yenilenemez ve sürdürülemez olarak petrol, mineral ve yer altı rezervlerini, yenilenemez ancak sürdürülebilir olarak da atık maddeler ve enerji olarak örneklendirmiştir.
43 LAMBERTON, A.g.e.s. 10
300 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
Sosyal sorumluluk raporlaması (sosyal raporlama veya sürdürülebilir raporlama) için 1997 yılında bir raporlama çerçevesi rehber olarak yayınlanmıştır. GRI (Global Repor- ting Initiative) yayınlamış olduğu çerçeve44 gönüllülük esasına dayanır ve işletmelerin ekonomik, sosyal ve çevresel boyutlarını raporlamak amacıyla kullanılır. Bu rehberin içeriği şöyledir45:
Ø Önsöz; Sürdürülebilir Gelişme ve Şeffaflığın zorunluluğu Ø Giriş; Sürdürülebilir Raporlamaya genel bir bakış
v Sürdürülebilir Raporlamanın Amacı
v GRI Raporlama Çerçevesine Uyumlaşma v GRI Raporlama Yönergesine Uyumlaşma v Yönergeyi Uygulama
Ø 1. Bölüm: Raporun İçeriğinin, Kalitesinin ve Sınırlarının Belirlenmesi v Raporun İçeriğini Belirleme Kılavuzu
v Raporun İçeriğini Belirleme Prensipleri
v Raporun Kalitesini Sağlama Prensipleri
v Raporun Sınırlarını Belirleme Kılavuzu Ø 2. Bölüm: Standart Açıklamalar
v Strateji ve Profil (Kimlik) 1. Strateji ve Analiz
2. Organizasyon Profili (Kimliği)
3. Raporun Parametreleri
4. Kurumsallık, Taahhütler ve İşe Alımlar
5. Yönetim Yaklaşımı ve Performans Göstergeleri
v Ekonomik
v Çevresel
v Sosyal: Çalışma talimatları ve Uygun İş Koşulları v İnsan Hakları
v Toplum
v Ürün Sorumluluğu
Ø Genel Raporlama Notları v Bilgi Toplama
v Raporun Formatı ve Raporlama Sıklığı v Güvence
GRI’nin yayınlamış olduğu bu rehber kapsamı geniş olmakla beraber standardize bir ra- porlama içeriğini benimsemiş olsa da, tüm işletmelere yönelik olması amacı sebebiyle işletmelerin tüm başlıklara raporlarında yer verme zorunluluğu yoktur46. Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) ele alındığında, kapsamı kamuyu aydınlatma zorunluluğu olan, halka arz olmuş büyük işletmelere yönelik olduğundan Küçük ve Ortak
44 https://www.globalreporting.org/information/sustainability-reporting/Pages/default.aspx
45 https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/G3-Sustainability-Reporting-Guidelines.pdf
46 Claus-Heinrich DAUB ; “Assessing the quality of sustainability reporting: an alternative metho- dological approach”, Journal of Cleaner Production, 15 (2007) ss.75-85, s. 80 v.d.
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
301
Ölçekli İşletmeler (KOBİ) kapsam dışında kalmıştır. Çünkü UFRS çerçeve standardında standart seti uygulanacak ise, tamamının uygulanmasını öngörmekle beraber bazı bö- lümlerin uygulanıp bazılarının uygulanmamasının standart setinin doğasına aykırı olaca- ğı gerçeğini belirtmektedir47. Sürdürülebilirlik Raporu için yayınlanan bu rehber ise her türlü işletmeye yönelik olması amaçlandığından böyle bir koşul konulmamış olması bir takım dezavantajlar doğurabilmektedir.
Kuruluşlar, gitgide hissedarlar, yatırım fonu yöneticileri, müşteriler, finansal kuruluşlar, yönetimler, vergi yetkilileri, yerel topluluklar, sivil toplum kuruluşları ve kamu dahil ol- dukça çok sayıda paydaştan gelen talepler ile karşı karşıya kalmaktadırlar48.
Bazı işletmeler paydaşlar ile ilişkilerini resmi yollarla planlamaya başlamıştır. Örneğin, Novo Grup, aşağıda verilen Şekil 1’deki yeniden yapılmış paydaş haritasını yayınladı:
Paydaş Haritasını yeniden çizerek yayınlayan Novo Grup; bu yeni paydaş topluluğuna yönelik yeniden bir rapor hazırlamak durumundadır.
2.3. Muhasebe Mesleğinin Sürdürülebilirlik İçindeki Rolü49:
Muhasebe mesleğinin sürdürülebilirlik içindeki rolü, 2010’da Kuala Lumpur’da düzenlenen Dünya Muhasebeciler Kongresinde, IFAC Yönetim Kurulu Üyesi Olivia F. Kirtley tarafından yapılan sunumda şu şekilde kısaca özetlenmiştir50:
Ø Stratejik ve Yönetim:
v Etkilerin ve Fırsatların Analizi
v Hedef Konulması ve Bu Hedeflerin Stratejiyle Birleştirilmesi Ø Uygulamak ve Birlikteliği Sağlamak
v Performans Ölçütlerini Belirlemek
v Süreçlerin ve Kontrollerin Belirlenmesi Ø Performans ve Raporlanması
v İç Performans Raporları v Dış Raporlar
Yukarıdaki özete ek olarak, şu anda hali hazırda dört büyükler çeşitli isimler altında sür- dürülebilirlik ve Çevresel Raporlama hizmetleri sunmaktadır51.
47 Bkz, TÜRKER, İ. Türkiye’de UFRS Paralelinde Yapılan Düzenlemelerin Finansal Tablo Kulla- nıcılarına Etkileri, TÜRMOB Yayınları, 2011.
48 Information for Better Markets Sustainability: the role of accountants, Institute of Chartered Ac- countants in England & Wales, Ekim 2004, (www.icaew.co.uk/bettermarkets) s.29.
49 Information for Better Markets Sustainability : the role of accountants, Institute of Chartered Accountants in England & Wales, Ekim 2004, (www.icaew.co.uk/bettermarkets).
50 http://www.wcoa2010kualalumpur.com/presentationslides/Olivia%20Kirtley.pdf
51 Bkz. TILT, a.g.e.,s 22-24. Ayrıca söz konusu Bağımsız Dış Denetim Firmalarının Websitelerinde de ilgili hizmetlere ilişkin bilgiler yer almaktadır.
302 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
Şekil 1 – Novo Grup Paydaş Haritası
Kaynak: THE INSTTUTE OF CHARTERED ACCOUNTANTS IN ENGLAND&WALES, (ICAEW) Information For Better Markets Sustainability. The Role of Accountants, ICAEW Yayını, Londra, 2008, s. 29.
3. TÜMLEŞİK RAPORLAMA
Daha önce sürdürülebilirlik çatısı altında muhasebenin değişik yaklaşımları ile işletme stratejilerine olan katkılarından bahsettik. Ancak geldiğimiz noktada bu yöntemlerin hiç birisi finansal rapor kullanıcılarına tam anlamıyla şeffaf ve güvenilir bir rapor sunmamak- ta, birçok yanı eksik kalmaktaydı. Bu nedenle, teoride ve uygulamada çevre muhasebe- si, sosyal sorumluluk muhasebesi, kurumsal yönetişim ve stratejik yönetim kapsamında sürdürülebilir amaçlı raporlama yapılmıştır. Bu uygulama farklılıkları sonucunda, çevre muhasebesi, sosyal sorumluluk muhasebesi, kurumsal yönetişim ve stratejik yönetim ile sürdürülebilir raporlamayı kapsamak amacıyla Tümleşik (Entegre) Raporlama kavramı ortaya çıkmaktadır52.
52 Bu tip raporlar çok detaylı faaliyet raporları olup, finansal bilgiler ile finansal olmayan bazı bilgi-
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
303
17 Aralık 2009 Sürdürülebilirlik İçin Muhasebe (Accounting for Sustainability – A4S) Forumunda, Galler Prensi Charles tarafından A4S, GRI ve diğer organizasyonlar adına Uluslararası Tümleşik (Entegre) Raporlama Kurulunu (International Integrated Repor- ting Council – IIRC) kurma talebi gelmiştir53. IIRC’nin kurulmasının temel amaçları54:
ØFinansal Standart Koyucuları (IASB, FASB, IFAC), Menkul Kıymet Dü- zenleyicileri (IOSCO), ve Sürdürülebilir Standart Koyucuları (GRI, Accoun- tability); işletmeler, yatırımcılar ve sivil toplum temsilcilerini bir araya geti- rerek tümleşik (entegre) raporlama modelini geliştirip uygulamaya geçmesini sağlamaktır.
ØYakınsamayı kolaylaştırarak, tutarlılığı arttırmak, raporlamayı olmaktan çı- kartmak ve uluslararası tabanda karşılaştırılabilirligi sağlamaktır.
IIRC uygulayan işletmeler arasında, Nestle, Novo Nordisk, Phillips yer alırken, IFAC, ACCA, FASB, CIMA, IASB, Institute of Chartered Accountants in England and Wales gibi muhasebe örgütleri ve Deloitte, Price Waterhouse Coopers, Ernst & Young, KPMG, Grant Thornton gibi Bağımsız Dış Denetim Firmaları da desteklemektedirler55.
2012 Şubat’ında IFAC’ın yapmış olduğu Yönetim Kurulu toplantısında, yatırımcıların çevresel, sosyal ve yönetişim tam açıklama talepleri ve bu taleplerle ilgili olarak meslek mensuplarına bir takım öneriler geliştirerek yayınlamışlardır. Toplantı tutanaklarında yer alan ve yatırımcıların finansal olmayan bilgiye olan talepleri değerlendirilerek, talep edi- len bilgiler ışığında kullanılan yatırım yaklaşımlarını özet olarak yayınlamaktadır.56
Sonuç
İşletmelerin, sürekliliklerini sağlamak ve aynı zamanda sınırları kaldırılmış bir ekonomik düzenin parçası olmak için, son 30 senede muhasebe anlayışlarını, raporlamalarını ve raporlarının hitap ettiği kesimleri tekrar belirledikleri gözlenmektedir. Muhasebenin basit bir borç-alacak hesaplamasından, finansal tablolara ve finansal raporlardan tümleşik (en- tegre) raporlamaya uzanan macerası kuşkusuz dinamik olan finansal rapor kullanıcısın- dan paydaşlara geçiş kurumsallaşma süreci içinde değerlendirilebilir. Ya da kurumsal- laşmayı doğanın zorlayarak hızla değiştirdiği raporlama yaklaşımının doğal bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Ancak nihai durum göstermektedir ki, artık finansal raporlama yaklaşımı yakın gelecekte yerini finansal olmayan bilgileri de içeren tümleşik raporla- maya bırakacaktır. Bu değişim sadece işletmeleri değil, muhasebe meslek mensupları ile muhasebe akademisyenlerini de finansal olmayan bilgileri değerlemeye yönelik yeni
lerin finansal değerlerle gösterildiği özet bir rapor bölüm önerisi Ek-1’de yer almaktadır.
53 http://www.accountingforsustainability.org/connected-reporting/current-development
54 Nelson CARVALHO; “The International Integrated Reporting Committee (IIRC) – An Int- roduction” ; Intergovernmental Working Group og Experts on International Standards of Accoun- ting and Reporting (ISAR) 27th Session; October 15th, 2010, Afternoon Session.
55 A.g. sunum.
56 IFAC, Investor Demand for Environmental, Social and Governance (ESG) Disclosures: Implica- tions for Professional accountants in business, Şubat 2012, Erişim : www.ifac.org/paib
304 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
modeller ve yöntemler aramaya sevk edecektir.
Ek 1: Tümleşik (Entegre) Raporlamanın Performans Özeti (Öneri)
Finansal Performans
Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl
Satışlar
(Detaylı Ürün Satışları)
Bölümlere Göre Toplam Satışlar
(Detaylı Ürün Bölge Dağılımı) Coğrafi Bölgelere göre Toplam Satışlar
Yerel kurlara göre satışlardaki artışlar Kur Etkileri
Raporlanan Satıştaki Toplam Artışlar
Diğer Finansal Performans
Amortisman, itfa ve diğer değer düşüklüklükleri Faaliyet Kârı
Net Parasal Durum
Vergi Öncesi Kâr
Yıllık Net Kâr
Toplam Varlıklar Özkaynaklar
Özkaynak Harcamaları, Net
Faaliyetten Doğan Nakit Girişleri – Pazarlanabilir Hisse Senetlerindeki Değişiklik Hariç Finansal Yatırımlardan Doğan Nakit Çıkışları
Finansal Oranlar (% Olarak)
Satış Yüzdeleri
Ülke Dışı Satışlar Satış ve Dağıtım Maliyetleri Araştırma ve Geliştirme Maliyetleri Yönetim Giderleri
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
305
Brüt Satış Kârı
Net Satış Kârı
Etkili Vergi Oranı Özkaynak Oranı Özkaynak Verimlilik Oranı
Faaliyetten Doğan Nakit Girişleri – Pazarlanabilir Hisse Senetlerindeki Değişiklik Hariç Finansal Yatırımlardan Doğan Nakit Çıkışlarının Net Kâra oranı
Yıllık Toplam Temettünün Net Kâra Oranı
Uzun Dönem Finansal Hedef Oranları (% Olarak)
(Uzun Dönem Hedeflenen Satış, Kâr, Temettü Oranları)
Sosyal Performans
Müşteriler:
Ürünü Kullanan Müşteri (Tahmin Edilen)
(Üretilen Ürün ve/veya Hizmete İlişkin Sosyal Veriler, Örneğin ilaç firmalarında belirlenen hasta sayısı, söz konusu hastalık ile ilgili olarak eğitimli kişi sayısı gibi, ürün ve hizmetin cinsine göre bu veriler değişik başlıklar altında görülebilir)
Bağışlar
Yeni Patentler
Çalışanlar
Toplam Çalışan Sayısı
Ortalama Tam Zamanlı Çalışanlar İşgücü Devri
Güvence
İş Etiği Eğitimi Almış Çalışan Sayısı
Şirket Adetlerine uygun davranış
Ürün Feshi
Uyarı Mektupları ve Yeniden İncelemeler İşletme – Dış Paydaş İtibar Düzeyi (1-7 arası)
306 Serhat YANIK, İpek TÜRKER
Uzun Dönem Sosyal Hedefler
(Uzun Dönem İşletme Sosyal Hedefleri)
Çevresel Performansı
Girdiler
Çıktılar
Enerji Tüketimi Su Tüketimi
Karbondioksit, Enerji Tüketiminden Emisyonlar
Atık Su
Toplam Atık
Uzun Dönem Çevresel Hedefler
(Uzun Dönemde Hedeflenen Su, Enerji Tüketimi ile bu kullanımların hedeflenen çıktıları)
Hisse Başına Performans
Hisse Başına Kâr Hisse Başına Temettü Toplam Temettü
Yukarıda Novo Nordisk’in Tümleşik Raporundan esinlenerek, finansal ve finansal olmayan bilgileri içeren “Performans Özeti” Tümleşik Raporlamanın bir parçası olarak önerilmektedir.
KAYNAKLAR
- AKHÜSEYİNOĞLU, Arzu; Kurumsal Sosyal Sorumluluk Projelerinin Yürütül- mesinde Kurumsal İletişim Araçlarının Etkisi Üzerine Bir araştırma, (Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010.
- ANGAY, BARIŞ; Sosyal Raporlama ve Türkiye’deki Halka Açık Şirketlerin Sosyal Raporlama Yaklaşımları, Muhasebe ve Bilim Dünyası Dergisi, Cilt:9, s:1, Mart 2007.
- BAŞAR, Banu; BAŞAR, Mehmet; Sosyal Sorumluluk Raporlaması ve Türki- ye’deki Durumu, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2006/2.
- BEGG, David; FISCHER Stanley; DORNBUSCH, Rudiger; Economics fourth Edition, Mc.Graw-Hill, 1994.
- CARVALHO, Nelson ; “The International Integrated Reporting Committee
Sürdürülebilirlik ve Sosyal Sorumluluk Raporlamasındaki Gelişmeler (Tümleşik Raporlama)
307
(IIRC) – An Introduction” ; Intergovernmental Working Group og Experts on International Standards of Accounting and Reporting (ISAR) 27th Session; Oc- tober 15th, 2010, Afternoon Session.
- ÇELİK, Elif; Kurumsal Yönetim Modeli Olarak Paydaş Yaklaşımı: Kamu ve Özel Hastane Karşılaştırması, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2007.
- DAUB, Claus-Heinrich; “Assessing the quality of sustainability reporting: an alternative methodological approach”, Journal of Cleaner Production, 15 (2007) ss.75-85.
- Devlet planlama Teşkilatı, Muhasebenin Temel Kavramları ve Genel Kabul Görmüş Muhasebe Prensipleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1970.
- FREEMAN, Edward; Stakeholder Theory of Modern Corporation.
- Erişim:http://academic.udayton.edu/lawrenceulrich/Stakeholder%20Theory.pdf
- GRAY, Rob; MILNE, Markus, J.; “Sustainability Reporting: Who’s Kidding Whom?”, http://www.st-andrews.ac.uk/~csearweb/researchresources/dps- sustain-whoskidding.html
- GRAY, Rob; “Thirty years of social accounting, reporting and auditing : what (if anything) have we learnt?”, Business Ethics : A European Review, Volume 10, Number: 1, January 2001.
- HACIRÜSTEMOĞLU, Rüstem; PEKDEMIR, Recep; TÜRKER, Masum; ARSLAN, Erdoğan; Örneklerle Tekdüzen Hesap Planı Açıklamaları ve Mali Tablolar, TÜRMOB Yayınları – 24, Ankara, 1996.
- Information for Better Markets Sustainability : the Role of Accountants, Institu- te of Chartered Accountants in England & Wales, Ekim 2004 (www.icaew.co.uk/ bettermarkets).
- IFAC, Investor Demand for Environmental, Social and Governance (ESG) Disc- losures: Implications for Professional Accountants in Business, Şubat 2012, Eri- şim : www.ifac.org/paib
- KAĞINCIOĞLU, Deniz; Sosyal Sorumluluk Raporlarında Çalışma ve İstih- dam Göstergeleri” Sosyal Siyaset Konferansları, 57.Kitap, ss.125-165.
- Erişim : http://www.iudergi.com/tr/index.php/sosyalsiyaset/article/viewFi- le/40/31
- LAMBERTON, Geoff; “Sustainability Accounting – a Brief History and Con- ceptual Framework”, Accounting Forum 29 (2005) ss.7-26.
- LAZSLO, Chris; ZHEXEMBAYEVA, Nadya; Embedded Sustainability: The Next Big Competitive Advantage; Stanford Business Books, 2011.
- SARIKAYA, Muammer; AKARCA, Yasemin; Kamusal Sosyal Sorumlulukta Ölçüm Teknikleri, Denetişim, ss. 60-67, Sayı 9, Ağustos 2011.
SENAL, Serpil; ATEŞ, Burcu Aslantaş ; “Kurumsal Sürdürülebilirlik İçin Mu- hasebe ve Raporlama”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Nisan 2012, Yıl: 12, Sayı:36, ss.83-95.
TAŞLIYAN, Mustafa; Kurumsal Sosyal Sorumluluk: Modern İş Dünyasının Vicdani Gereği, ASOMEDYA,ss. 22-42 Mayıs-Haziran 2012, s. 35.
TILT, Carol A.; Corporate Social Responsibility Accounting and Accountants. In Professionals’ Perspectives of Corporate Social Responsibility. New York, USA: Springer, ss. 11-32.
TÜRKER İpek, Türkiye’de Uluslararası Finansal Raporlama Standartları (UFRS) Paralelinde Yapılan Düzenlemelerin Finansal Tablo kullanıcıları Üze- rindeki Muhtemel Etkileri, TÜRMOB Yayınları No: 407, Ankara, 2011.
ULUSAN, Hikmet ; “Çevresel Raporlama Rehberleri ve İşletme Çevresel Ra- porlarında Açıklanması Gereken Bilgiler”, Süleyman Demirel Üniversitesi İkti- sadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Y.2009,C.14,S.2,s.181-206.
http://www.wcoa2010kualalumpur.com/presentationslides/
http://www.accountingforsustainability.org/connected-reporting/current-deve- lopment
http://www.uncsd2012.org/
https://www.globalreporting.org/information/sustainability-reporting/Pages/de- fault.aspx
https://www.globalreporting.org/resourcelibrary/G3-Sustainability-Reporting- Guidelines.pdf
http://www.novonordisk.com/sustainability/news/2012-04-novo-nordisk- honoured-for-best-integrated-report.asp
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder